Muqaddima

QISQARISHLARNING QO’SHILISHI VA TETANUS 
 
     Tabiiy  sharoitda  muskullarning  qisqarishi  uzluksiz  ravishda  nisbatan  ancha  uzoq 
davom  etadi.  Odam  bajaradigan  eng  tez  harakatlarga  ham  100  ms  dan  ko‘p  vaqt 
sarflaydi,  tana  va  qoi-oyoqlar  muskullarining  taranglanishi  minutlab  va  soatlab  davom 
etishi  mumkin.  Bu  xildagi  qisqarishlar  tetanus  deb  atalgan.  Tetanusnning  kelib  chiqish 
mexanizmi    oralig‘ida  qisqa  vaqt  bo`lib,  ketma-ket  keluvchi  impulslarga  muskulning 
javobini o‘rganish yo`li bilan aniqlangan. 
     Agar impulslar o‘rtasidagi vaqt yakka qisqarishga sarflanadigan vaqtdan ortiq  bo`lsa 
(tajriba  baqa  muskulida  o‘tkazilganda  100  ms  dan),    muskul  impulslar  oralig‘ida 
qisqarib-bo‘shashishga ulguradi. Miogrammada birin-ketin keluvchi yakka qisqarishlarni 
ko‘ramiz.  Impulslar  o‘rtasidagi  vaqtni  qisqartirish  ikkinchi  impuls  muskul  birinchi 
qisqsrishdan  bo‘shasha  boshlagan  vaqtga  to‘g‘ri  keladi.  Ikkinchi  impulsga  javoban 
muskul  tinch  holatdagi  nuqtadan  emas,  balki  hali  bo‘shashib  ulgurmagan  nuqtadan 
qisqaradi.  Miogrammada  ikkinchi  qisqsrishning  egri  chizig‘i  bbirinchi  qisqarish 
bo‘shashish  bosqichining  qaysi  bir  nuqtasidan  boshlangan  bo`ladi  –  qisqarishlar  bir-
biriga qo‘shilib ketadi (6-rasm). 
     Impulslar oralig‘idagi vaqtni yana qisqartiramiz (<50 ms). Enda birinchi qisqarish hali 
cho‘qqiga yetmay turib, ikkinchi qisqarish boshlanadi. Bu qisqarishlarning egri chizig‘i 
tamomila qo‘shilib ketib, unda yagona baland cho‘qqi hosil  bo`ladi. Demak, ketma-ket 
impulslarning muskulga ta‘sir qilish natijasi ikki turda qo‘shiladi. Ular o‘rtasidagi vaqt 
nisbatan katta (50 ms dan ko‘p ) bo`lsa, chala qo‘shilish kuzatiladi, bu vaqt qisqarsa (50 
ms dan kam bo`lsa), toia qo‘shilish ro‘y beradi. 
     Odatda  harakatlantiruvchi  nervlar  orqali  muskullarga  yuqori  chastotaga  ega  bo`lgan 
ritmik  impulslar  keladi.  Bu  impulslar  paydo  qilgan  qisqarishlarning  toia  qo‘shilishi 
natijasida  silliq  tetanus  hosil  bbo`ladi  (7-rasm).  Tajribada  (ba‘zi  bir  patologik  hollarda 

---

 
 
26 
 
ham) tishli tetanusni kuzatish mumkin. Chastotasi nisbatan past bo`lgan ritmik impulslar 
muskulga ta‘sir qilganda tishli tetanus sodir bo`ladi. Uning paydo bo`lishi oldingi impuls 
bilan  keyingi impuls orasidagi vaqt muskulning qisqarish fazasidan kattaroq  bo`lishiga 
bog‘liq. Oldingi impuls ta‘sirida muskul qisqarib, qisman bo‘shashishga ulguradi. Ayni 
vaqtda  shu  nuqtadan  ikkinchi  qisqarish,  ikkinchi  qisqarishning  bo‘shashish  bosqichida 
uchinchi qisqarishlar sodir bo`lib, miogramma tishli arraga o‘xshaydi. Shuning uchun bu 
tetanus tishli tetanus, deyiladi. 
     Tetanik  qisqarishlar  yakka  qisqarishlarning  qo‘shilishi  natijasida  paydo  bo`lganidan 
yakka  qisqarishlarga  nisbatan  yuqori  amplitudaga  rga  bo`ladi.  Tetanik  qisqarish 
amplitudasi  impulslar  kuchi  va  chastotasiga  bog‘liq.  Ta‘sirot  chastotasining  ma‘lum 
chegaragacha  oshishi  tetanik  qisqarishni  kuchaytiradi.  Eng  kuchli  qisqarish  yuzaga 
keltirgan  chastota  optimal  chastota  deyiladi.  Impulslar  chastotasi  optimaldan  ko‘payib 
ketsa, qisqarish kuchi kamayadi. Buni pessimal chastota, deyishadi. 
     Muskulning  qisqarib-bo‘shashishi  qancha  tez  bo`lsa,  silliq  tetanus  paydo  qilgan 
impulslar chastotasi shuncha yuqori bo`ladi.