Muqaddima

TURLI SHROITLARDA NAFASNING XUSUSIYATLARI. 
JISMONIY ISH PAYTIDAGI NAFAS 
 
     Ish  bajarayotganda  muskullar  sarflaydigan  kislorod  miqdori  keskin  oshadi.  Ana  shu 
ehtiyojni qondirish uchun tashqi nafas  va kislorodning qon  bilan  tashilishi  jadallashishi 
kerak.  Katta  yoshdagi  odamning  organizmi  tinch  holatda  har  daqiqada  300  ml  kislorod 
o‘zlashtirsa, bir qadar og‘ir jismoniy ish bajarilganda bu miqdor 4-5 litrga yetadi. Ayni 
paytda  CO
2
  va  kislotali  tabiatga  ega  bo`lgan  moddalarning  hosil  bo`lishi  tezlashadi. 
Bularni organizmdan chiqarib tashlash va to‘qimalarni O
2
 ga bo`lgan ehtiyojini toidirish 
uchun nafas va qon aylanish tizimlari o‘z faoliyatini oshirishi kerak. 
     Jismoniy ish davomli  bo`lsa, o‘pka ventilyatsiyasi o‘zlashtirilgan kislorod miqdoriga 
yarasha  ortadi.  Tashqi  nafasning  bajarilayotgan  ishning  og‘irlik  darajasiga  moslashish 
mexanizmlari  ancha  murakkab.  Ish  boshlanishi  bilan  qonning  gaz  tarkibi  o‘zgarib 
ulgurmasdanoq,  o‘pka  ventilyatsiyasi  kuchayadi.  Demak,  nafas  markaziga  nerv 
tizimining  ta‘siri  o‘zgaradi.  Miya  postlog‘ining  motor  sohalaridan  muskullar  ishini 
boshqarishga  qaratilgan  efferent  impulslar  nafas  markaziga  ham  ta‘sir  qilib,  nafasni 
kuchaytiradi. Po‘stloqning nafasga ta‘siri gipotalarnik markazlar faoliyatini o‘zgartirish 
yo`li bilan ham yuzaga chiqishi mumkin. 
     Bundan  tashqari,  ish  vaqtida  o‘pka  ventilyatsiyasining  kuchayishiga  sabab 
qisqarayotgan muskullar proprioretseptorlaridan kelib chiquvchi afferent impulsatsiyaga 
ham  bog‘liq.  Oyoq  muskullari  passiv  harakatlanganda  kuzatiladigan  giperventilyatsiya 
buning isboti bo'‘ishi mumkin. 
     Ish davom etaversa, o‘pka ventilyatsiyasini yuqori darajada saqlab turish mexanizmi 
o‘zgaradi. Endi chetdagi va markaziy xemoretseptorlarning qo‘zg‘alishi nafas markaziga 
sezilarli  ta‘sir  o‘tkaza  boshlaydi.  Agar  bajarilayotgan  ish  uncha  og‘ir  bo`lmasa,  o‘pka 
ventilyatsiyasining oshishi qonning gaz tarkibi deyarli bir me‘yorda bo`lishini va kislota-
asos  muvozanat  saqlanishini  ta‘minlaydi.  Tabiiyki,  bu  sharoitda  qon  aylanishi  ham 
yetarli darajada jadallashishi kerak. 
     Organizm bunga yurakning urish tezligini bir daqiqada 70 dan 150-200 gacha, sistolik 
hajmni 70 ml dan 200 ml gacha ko‘paytirish yo`li bilan erishadi. Natijada tinch holatda 
4-5  litrga  teng  bo`lgan  qonning  minutlik  hajmi  25-30  litrga  yetadi.  Ishlayotgan 
muskullarning qon tomirlari kengayib, qon bilan ta‘minlanishi yaxshilanadi. 

---

 
 
175 
 
     Ayni  vaqtda  qonning  kislorod  sig‘imi  ham  ortadi,  chunki  zahiralardan  eritrotsitlarga 
boy qon tomirlarga o‘tadi. 
     Ishlab 
turgan  muskullarning  kislorod  bilan  ta‘minlanishini  yaxshilashda 
to‘qimalardagi  oksigemoglobinning  parchalanishini  tezlashishi  ham  ahamiyatga  ega. 
Faol muskul to‘qimasida kislorod miqdori keskin kamayadi, CO
2
 va sut kislota miqdori 
ortishi tufayli muhit pH kislotali tomonga suriladi, to‘qimaning harorati ko‘tariladi. Bu 
o‘zgarishlarning  barchasi  oksigemoglobinning  parchalanishini  tezlashtiradi.  Natijada 
jismoniy  ish  vaqtida  kislorodni  o‘zlashtirish  koeffitsiyenti  30-40%  dan  50-60%  gacha 
ko‘tariladi. 
     Agar  bajarilayotgan  ish  juda  og‘ir  bo`lsa,  tashqi  nafas  va  qon  aylanishi  qanchalik 
tezlashmasin,  organizmning  kislorodga  bo`lgan  ehtiyoji  toia  qondirilmaydi.  Kislorod 
qarzdorligi  vujudga  keladi.  Shuning  uchun  ish  tugagandan  keyin  ham  ma‘lum  vaqt 
davomida  o‘pka  ventilyatsiyasi  va  qon  aylanishi  yuqori  darajada  saqlanib  qoladi.  Bu 
davrda  organizm  kislorodni  keragidan  ko‘proq  o‘zlashtirib,  kislorod  tanqisligini 
qoplaydi.  Kislorodning  ortiqcha  qismi  ish  vaqtida  qonda  to‘planib  qolgan  sut  kislotani 
oksidlanishi  uchun  sarflanadi.  Sut  kislotaning  bir  qismidan  dam  olish  vaqtida  glyukoza 
qayta sintezlanadi. 
     Doimo  jismoniy  ish  bilan  shug‘ullanadigan  odamlarda  o‘pkaning  tiriklik  sig‘imi 
ko‘payadi.  Tinch  holatda  nafas  siyrak  va  chuqur  bo`ladi,  qonning  kislorod  va  bufer 
sig‘imi ortadi.