Muqaddima

MUSKUL DUKLARIDA VA GOLJITANACHALARIDA  
QO‘ZG
’
ALISHNINGHOSIL BO‘LISHI 
Muskul  duklari  va  Golji  tanachalari  cho
‘
zilishni  sezuvchi  retseptorlardir.  Bu 
retseptorlarning  muskul  tolalari  orasida  joylashishida  farq  bor.  Muskul  duklari 
ekstrafuzal  tolalar  bilan  yonma-yon  (parallel)  joylashgan  bo`lsa,  Golji  tanachalari  esa 
muskul  tolalariga  ketma-ket  ulangan.)  Shu  sababdan  muskul  qisqargan,  bu 
retseptorlarning  qo
‘
zg
‘
alishida  farq  bo`ladi,  Muskul  cho‗zilganda  muskul  duklarining 
yadro  kapsulasi  ham  cho
‘
ziladi,  yadrodagi  birlamchi  sezgir  nerv  ohirlari  qo
‘
zg
‘
aladi  va 

---

 
 
268 
 
MNT  ga  afferent  impulslar    yo`llaydi.  bu  impulslar  muskulni  qo
‘
zgatuvchi  markaz 
tonusini oshiradi, antagonist muskul markazini tormozlaydi. 
71-rasm.  Terining  tukh  (A)  va  tuksiz  (B)  sohalaridagi  mexanoretseptorlarning 
tuzilishi. 
Muskul  qisqarganda  esa  Golji  tanachalari  cho'zilib,  qo‗zg‘aladi.  Ulardan  markazga 
intilgan  impulslar  qisqargan  muskul  markazini  tormozlab,  antagonist  muskul  markazini 
qo‗zg‗atadi. 
Bo'g‘in  retseptorlari  holatni  va  harakatni  sezishda  muhim  rol  o
‘
ynaydi.  Kuchni 
baholashda esa birinchi galda muskul duklarining ahamiyati katta. 
Proprioretseptorlar,  teri  retseptorlari,  vestibulyar  retseptorlardan  kelgan  axborotlarni 
markaziy  nerv  tizimi  birlashtirib,  fazoda  tanani  his  qilishni  shakllaydi.  Bu  hissiyot 
shunchalik  mustahkamki,  ba‘zi  kasallar  kesib  tashlangan  qoi-oyoqlarini  operatsiyadan 
keyin yillar mobaynida bordek sezadilar. Yo
‘
q oyoqda somatosensor hissiyotlar masalan, 
og
‘
riq sezilishi mumkin. Bundan fantom og‘riq ba‘zida juda kuchli bo`ladi, unga dorilar 
ta‘sir qilmaydi. 
 
 
 
Fazodagi  holatni  sezish  va  fazoda  moijal  bosh  miya  po'stlogining  o
‘
ng  yarim 
sharidagi  tepa  va  chakka  sohalariga  bog‘liq.  Bu  sohalarni  va  ularga  aloqador  talarnik 
sohalarning shikastlanishi fazoda yoi topishning buzilishiga olib keladi. Ba‘zan bemorlar 
tanalarining  chap  yarmi  borligini  inkor  qiladilar,  soqolni  betning  faqat  o‗ng  tomonida 
oladilar. 
Tegish  va  bosimni  sezish  (taktil  retsepsiya).  Tegish  va  bosimni  sezuvchi  yoki  taktil 
retseptorlar  terida  hamda  shilliq  pardalarning  maium  qismlarida  og‘iz  va  burun 
bo'shliqlarini  qoplagan  epitelial  hujayralar  orasida  joylashgan.  Teri  va  qon  tomirlar 
devoridagi  Meysner  tanachalari  va  barmoqlar  uchida,  shuningdek  lablarda  juda  ko
‘
p 
uchraydigan Merkel disklari tegishni sezuvchi retseptorlar hisoblanadi (71- rasm). 

---

 
 
269 
 
Teridagi  tuklar  va  sochlar,  to
‘
g
‘
rirog‘i  ular  asosida  joylashgan  nerv  chigallari  ham 
tegishga  juda  sezgir.  Tuk  va  sochlarga  sal  tegilganda,  bu  chigillar  qo
‘
zg‘aladi va odam 
narsa tekkanini sezadi. 
Terming  chuqur  qatlarnida,  pay,  boylamlar,  qorinparda  va  ichaktutqichda  ko
‘
p 
uchraydigan  Pachini  tanachalari  bosimni  sezadi.  Bosim  ta‘sirida  Pachini  tanachasi 
cho
‘
ziladi, ichidagi  nerv  oxirlarida  nerv  impulsiga  aylanib  ketadigan  retseptor  potensial 
hosil  bo`ladi.  Bu  retseptorlar  tebranishga  ham  sezgir.  Sekundiga  ‗0—1000  martalik 
mexanik  tebranishlarning  har  biriga  harakat  potensiali  bilan  javob  beradi.  Pachini 
tanachalarining sezgirligi sekundiga 300 martali tebranishlarga eng yuqori. 
Taktil  retseptorlarda  vujudga  kelgan  impulslar  mielinli  yug
‘
on  tolalar  orqali  MNTga 
o
‘
tadi. 
Tashqi  olarnning  ko
‘
p  xossalarini  odam  taktil  sezgi  ishtirokida,  ba‘zan  faqat  taktil 
sezgi  orqali  his  qiladi.  Jismlarni  silab,  paypaslaganimizda  axborot  soni  va  sifati  ortadi. 
Jism  yuzasiga  qoi  qo
‘
yilganda,  shakli  va  boshqa  xususiyatlarini  aniqlash  qiyin  bo`ladi. 
Jismni  paypaslasak,  uning  shakli,  tekis-notekisligi,  yumshoq  yoki  qattiqligini  osongina 
aniqlaymiz.  Paypaslaganda  taktil  sez-  girlikning  oshishi  terida  qo
‘
zg
‘
alayotgan 
retseptorlar sonining ko
‘
payishi va adaptatsiyaga uchramasligaga bog‘liq. 
Taktil  retseptorlarning  adaptatsiyasi.  Taktil  retseptorlar  adaptatsiyaga  tez  uchraydi. 
Shuning  uchun  bosimning  o
‘
zi  emas,  balki  o
‘
zgarishi  seziladi.  Kiyim  og
‘
irligi  (bosimi) 
faqat  uni  kiyilganda  seziladi.  Keyin  retseptorlar  adaptasiyalanishi  natijasida  egnimizda 
og‘ir palto borligini «unutamiz». 
Faqat kiyim teriga tegib surkalganda borligi seziladi. 
Sochlar asosida joylashgan retseptorlar va Pachini tanachalari adaptatsiyaga juda tez 
uchraydi.  Elektrofiziologik  usullar  bilan  tekshirilganda  adaptatsiya  retseptorlardan 
boshlangan  afferent  tolalardan  impulslar  chastotasi  keskin  kamayib  ketishida  o
‘
z 
ifodasini topadi. 
Taktil  sezgirlikning  masofa  bo
‘
sag
‘
asi.  Bir-biriga  yaqin  ikki  nuqtaga  bir  vaqtda 
tegilsa, ba‘zan bitta narsa tegayotgandek tuyuladi. Demak, bu nuqtalar orasidagi masofa 
shu  sohaning  taktil  sezgirligi  uchun  bo
‘
sag‗a  masofasidan  kam.  Agar  ta‘sirlanuvchi 
nuqtalar  oralig
‘
ini  oz-ozdan  oshirsak,  qaysi  bir  masofada  ikkita  nuqtaga  narsa 
tegayotgani  seziladi.  Teri  ta‘sirlanganda,  ikkita  narsa  tegayotgandek  sezilayotgan  ikki 
nuqta  o
‘
rtasidagi  eng  kichik  oraliq  masofa  bo
‘
sag
‘
asi,  deb  ataladi.  Bu  masofa  Veber 
sirkuli bilan oichanadi. 
Tananing turli sohalarida masofa bo
‘
sag
‘
asi har xil. Til uchida va lablarda bu masofa 
1—2,5 mm bo`lsa, son, yelka, orqada 60 mm dan ко
‘
p.