Muqaddima

QONNING KARBONAT ANGIDRID TASHISHI 
 
     Qon karbonat angidridni uch shaklda tashiyda. Venoz qonning 100 ml dan 55-58 ml 
karbonat  angidrid  ajratib  olish  mumkin.  Bu  miqdorning  faqat  3-6%  plazmada  erigan 
holda  bo`ladi.  Karbonat  angidridning  15%  gemoglobin  bilan  birikib,  ikkinchi  shaklni  – 
oksigemoglobinni  hosil  qiladi.  Qolgan  80%  CO
2
  uchinchi  shaklda  –  kaliy  va  natriy 
karbonatlari shaklida tashiladi. 

---

 
 
169 
 
     Karbonat angidridni ikkinchi va uchinchi tashilish shakli hosil bo`lishi uchun u avval 
suvga  qo‘shilib,  karbonat  kislotaga  aylanishi  kerak.  Reaksiya  quyidagicha  o‘tadi: 
CO
2
+H
2
O 
←
→
 H
2
CO
3
 
←
→
H
+
 +
 
HCO
3
- 
     Eritrotsitlarda  bu  reaksiyani  1500-2000  baravar  tezlashtiradigan  maxsus  ferment  – 
karboangidraza  mavjud.  Bu  ferment  CO
2
  ning  muhitdagi  tarangligiga  bog‘liq  holda 
reaksiyani  ikki  yo‘nalishda  tezlashtiradi:  to‘qimalar  kapillyarlarida  CO
2
  tarangligi 
yuqori,  natijada  gidratatsiya  reaksiyasi  tezlashadi.  O‘pka  kapillyarlarida  CO
2
  tarangligi 
ancha pasayadi. Bu yerda degidratatsiyareaksiyasi tezlashadi. 
     Karbonat angidridning asosiy tashiladigan shakli  – bikarbonat tuzlar hosil bo`lishida 
eritrotsitlar muhim rol o‘ynaydi. To‘qimalarda oksidlanish natijasida hosil  bo`lgan CO
2
 
kapillyarlarga  o‘tadi  va  plazmada  eriydi.  Plazmadan  karbonat  angidrid  molekulalari 
eritrotsitlarga  o‘tadi  va  bu  yerdagi  karboangidraza  ishtirokida  karbonat  kislotaga 
aylanadi. Natijada eritrotsit ichida HCO
3
-
 anionlari miqdori ko‘payadi va konsentratsiya 
gradiyenti  bo‘yicha  plazmaga  chiqadi.  Eritrotsit  membranasininganionlar  uchun 
o‘tkazuvchanligi  yuqori,  kationlarni  esa  bu  membrana  deyarli  o‘tkazmaydi.  Karbonat 
kislotaning anioni plazmadagi K
+
 va Na
+
 kationlari bilan birikib, Bikarbonat tuzlar hosil 
qiladi. Bu kationlardan ajralgan xlor anioni eritrotsit ichiga o‘tadi va osmotik bosimning 
sal  ko‘tarilishiga  sabab  bo`ladi.  Buning  natijasida  eritrotsitlarga  suv  kirib,  hajmi  sal 
oshadi. 
     Ayni vaqtda oksigemoglobindan kislorod ajraladi va to‘qimalarga o‘tadi. Gemoglobin 
bilan  bog‘liq  bo`lgan  kaliyni  ko‘mir  kislota  siqib  chiqaradi  va  kaliy  bikarbonat  hosil 
qiladi. 
Kislotadan 
ajralgan 
H
+
 
ionlari 
gemoglobin 
bilan 
birikib, 
kam 
dissotsiatsiyalanuvchi  tiklangan  gemoglobin  (HHb)  hosil  qiladi.  Tiklangan  gemoglobin 
CO
2
 ning bir qismini o‘ziga biriktirib, kabogemoglobinga (HhbCO
2
) aylanadi. Eritrotsit 
to‘ima kapillyarlaridan o‘tayotgandagi reaksiyani quyidagicha tasavvur qilish mumkin: 
KHbO
2
+H
2
CO
3
=HHb+O
2
+KHCO
3 
     Karbonat  angidridga  boyigan,  kislorodning  bir  qismini  yo‘qotgan  venoz  qon  o‘pka 
kapillyarlariga  yetib  kelganda  teskari  hodisalar  ro‘y  beradi.  Birinchi  galda,  erigan  CO
2
 
diffuziya  yo`li  bilan  qondan  alveolyar  havoga  o‘ta  boshlaydi.  Natijada  gazning  plazma 
va eritrotsitlardagi tarangligi kamayadi va eritrotsitlarda karbonat kislota degidratatsiyasi 
boshlanadi.  Karboangidraza  reaksiyani  bu  yo‘nalishda  ham  keskin  tezlashtiradi. 
Alveolyar  havodan  kislorodning  qonga  o‘tishi  natijasida  hosil  bo`lgan  oksigemoglobin 
karbonat  kislotadan  kuchliroq  kislota.  U  bikarbonatdan  quyidagi  reaksiya  bo‘yicha 
kaliyni  siqib  chiqaradi:  HHb+O
2
+KHCO
3
=KHbO
2
+H
2
CO
3
.  Hosil  bo`lgan  kislotani 
karboangidraza suv va karbonat angidridga parchalaydi, CO
2
 alveolyar havoga o‘tadi. 
     Karbonat 
angidrid 
ajralaishi 
natijasida 
qondagi 
tarangligining 
pasayishi 
karbogemoglobindagi karbamin bog‘larining uzilishi va CO
2
  ajralishiga  olib  keladi. Bu 
jarayonlar qonni ortiqcha karbonat angidriddan xalos bo`lishini ta‘minlaydi.