Muqaddima

ARTERIAL QON BOSIMI 
 
     Sistolik,  diastolik,  puls  va  o'rtacha  bosim.  Arteriyalarninf  asosiy  vazifasi  qonning 
kapillyarlardagi  uzluksiz  harakatini  ta'minlash  uchun  doimiy  bosimni  hosil  qilishdan 
iborat. 
     Arteriyalardagi bosim (P) yurakning qisqarishi natijasida arteriyalarga chiqadigan qon 
hajmiga  (Q)  va  mayda  arteriyalar,  arteriolalar,  hamda  kapillyarlarda  qon  oqimiga 
bbo'lgan  qarshilikka  ®  bog'liq.  Bu  bog'lanish  oddiy  P  =  Q  x  R  tenglarna  bilan 
ifodalanadi. 
     Arteriyalardagi  qon  bosimi  doim  bir  xilda  turmay,  o'rtacha  bir  miqdordan  ko'tarilib-
tushib  turadi.  Qonli  usulda  qayd  qilingan  arterial  bosim  egri  chizig'ida  bu  o'zgarishlar 
uch xil to'lqin shaklida kuzatiladi. 
     Birinchi  tartibdagi  to'lqinlar  (puls  to'lqinlari)    hammadan  ko'p  bo'lib,  yurak 
qisqarishlariga  bog'liq  (38-rasm).  Har  bir  sistola  vaqtida  ma'lum  miqdordagi  qon 
arteriyalarga  chiqib,  ularning  elastik  cho'zilishini  oshiradi.  Qorinchalar  sistolasi  vaqtida 
aorta  va  o'pka  arteruyasiga  keladigan  qonning  miqdori  ketadigan  qon  miqdoridan  ko'p 
bo'ladi.  Shuning  uchun  ularda  qon  bosimi  ko'tariladi.  Diastola  vaqtida  qorinchalardan 

---

 
 
149 
 
arterial  tizimga  qon  chiqishi  to'xtaydi.  Yirik  arteriyalardan  qon  oqib  ketishda  davom 
etadi.  Arteriyalarning  cho'zilishi  kamayadi  va  qon  bosimi  pasayadi.  Sistola  natijasida 
arteriyalarda  bosimning  ko'tarilishi  sistolik  bosimni  ifodalaydi.  Diastola  vaqtida 
bosimning  pasayishi  esa  diastolik  bosimni  ifodalaydi.  Sistolik  bosim  bbilan  diastolik 
bosim orasidagi farq, ya'ni bosimning o'zgarish amplitudasi puls bosimi, deb ataladi. 
     Puls bosimi yurakka yaqin arteriyalarda eng yuqori. Yurakdan uzoqlashgan sari puls 
bosimi  pasaya  boradi,  ya'ni  sistolik  va  diastolik  bosimlar  orasidagi  farq  asta-sekin 
kamayadi. Arteriola va kapillyarlarda qon bosimining puls to'lqinlari yo'q. Ularda bosim 
turg'un bo'ladi, sistola va diastola vaqtida o'zgarmaydi. 
     Sistolik,  diastolik  va  puls  bosimidan  tashqari,  o'rtacha  bosim  ham  tafovut  qilinadi. 
O'rtacha  bosim  maksimal  bosim  bilan  minimal  bosim  orasidagi  miqdor  bo'lib,  qonning 
uzluksiz  harakat  energiyasini  ifodalaydi.  Markaziy,  yirik  arteriyada  o'rtacha  bosim 
diastolik bosim va puls bosimining yarmini yig'indisiga teng: 
                     P
s 
- P
d 
P 
o'r
 = P
d
 +  
 
 
    2 
     Periferik arteriyalarda o'rtacha bosim diastolik bosim va puls bosimining uchdan biri 
yig'indisiga teng: 
 
                    P
s 
- P
d 
P 
o'r
 = P
d
 +  
 
 
   3 
     Yosh  odamning  ko'tariluvchi  aortasida  sistolik  bosim  simob  ustunining  120  mm  ga 
teng,  diastolik  bosim  esa  80  mm.  Bunda  puls  bosimi  40  mm.  s.u.,  o'rtacha  bosim  esa                        
40 mm 
                                  80 mm +                  = 100 mm sim.ust. ga teng bo'ladi. 
 
 
 
                            2 
     Aortaning  ko'krak  qafasidagi  va  qorin  bo'shlig'idagi  sohalarida  bosim  sal  kamayadi. 
Arteriyalarning oxirgi tarmoqlarida va arteriolalarda esa qon bosimi keskin pasayadi va 
arteriolalarning oxirida 30-35 mm s.u. ni tashkil qiladi. 
     Qon bosimining egri chizig'ida puls to'lqinlaridan tashqari, nafas harakatlariga bog'liq 
bo'lgan  ikkinchi  tartibdagi  to'lqinlar  ham  kuzatiladi.  Shuning  uchun  ularni  nafas 
to'lqinlari deyiladi. Nafas olganda bosim pasayadi, nafas chiqarganda esa – ko'tariladi.  
     Qon  bosimining  egri  chizig'ida  ba'zan  uchinchi  tartibdagi  to'lqinlarni  kuzatish 
mumkin.  Ularning  kelib  chiqishi  uzunchoq  miyadagi  tomirlarni  harakatlantiruvchi 
markaz tonusining o'zgarishiga bog'liq.