Muqaddima

BUYRAK USTI BEZINING PO'STLOQ QISMI 
 
     Odamlarda buyrak usti bezining po'stloq qismi uch qavatdan tuzilgan: tashqi qavat – 
koptokchali soha; o'rta qavat – tutamli soha va ichki qavat – to'rli soha. Bezning po'stloq 
qismi  uchta  gormonal  faollikka  ega  bo'lgan  steroidlarni  sintezlaydi:  kortizon 
(gidrokortizon),  aldosteron  va  kortikosteron.  Odam  balog'atga  yetguncha  va  qarigan 
vaqtida to'rli sohada sintezlanuvchi jinsiy gormonlar ma'lum rol o'ynaydi. 
     Kortikoidlar juda ko'p jarayonlarga ta'sir qiladi. Ammo bu ta'sirlarning asosiylari: 1) 
mineralokortikoid  samara  –  elektrolitlar  almashinuviga  ta'sir  etish;  2)  glyukokortikoid 
samara – uglevodlar almashinuviga ta'sir qilishdir. 
     Glyukokortikoidlar  glyukoneogenezni  tezlashtiradi.  Bu  jarayonda  ishtirok  etuvchi 
ba'zi  fermentlarning  faolligi  oshishi  tufayli,  aminokislotalarning  azotsiz  qoldiqlaridan 
glyukozaning  sintezlanishi  tezlashadi,  uning  qondagi  miqdori  ko'payadi.  Glyukoza 

---

 
 
103 
 
glikogen  shaklida  jigar  va  muskullarda  zahiraga  o'tadi.  Oqsillarning  parchalanishi 
tezlashib, manfiy azot balansi kuzatilishi mumkin. Demak, glyukokortikoidlar katabolik 
samaraga ega. Bu gormonlar yog'larning zahiradan qonga o'tishini tezlashtirib, energiya 
manbai sifatida sarflanishini ko'paytiradi. 
     Glyukokortikoidlar yallig'lanish va allergik reaksiyalarni susaytiradi, antitelolar ishlab 
chiqarilishini kamaytiradi. 
    Glyukokortikoidlar sezgi a'zolari faoliyatiga ham ma'lum darajada ta'sir ko'rsatadi. Bu 
gormonlar yetishmaganda ta'm va hid sezish, eshitish buziladi. Glyukokortikoidlar miya 
markazlaridagi tahliliga ta'sir ettsa kerak. 
     Glyukokortikoidlarning  qondagi  miqdori  mahsus  mexanizmlar  tufayli  nisbatan 
barqaror  saqlanadi.  Bu  murakkab  mexanizm  faoliyatini  quyidagicha  tasavvur  qilish 
mumkin.  Gipotalamusniing  gipofizotrop  sohasidan  rilizing-gormon  ajralib,  qon  orqali 
adenogipofizga  yetib  keladi.  Uning  ta'sirida  AKTG  qonga  o'tib,  buyrak  usti  bezining 
po'stloq qismiga ta'sir qiladi. Natijada glyukokortikoidlarning qondagi miqdori oshadi. 
     Agar  glyukokortikoidlarning  miqdori  sezilarli  darajada  ko'paysa,  qaytar  aloqa 
tamoyili  bo'yicha  AKTG-rilizing-gormonning  ajralishi,  AKTGning  qonga  o'tishi 
kamayadi.  Bu  o'z  navbatida  glyukokortikoidlarning  qondagi  miqdorini  kamaytiradi. 
Glyukokortikoidlarning  qonga  o'tishi  organizm  haddan  tashqari  ta'sirotlar  ostida 
qolganda,  ya'ni  stress  holatlarda  keskin  o'zgaradi.  G.Sel'ye  bu  holatning  uch  bosqichini 
ajratgan:  havotirlanish,  chidash  va  madorsizlanish.  Birinchi  va  ikkinchi  bosqichlarda 
buyrak  usti  bezlari  glyukokortikoidlarni  ko'p  miqdorda  sintezlab,  ehtiyojni  qondirib 
turadi.  Stress  ta'siri  davom  etaversa,  madorsizlanish  bosqichi  rivojlanishi  mumkin.  Bu 
vaqtda  buyrak  usti  bezlarida  kortikoidlar  zahirasi  tugaydi,  bezning  po'stloq  qismi 
yemiriladi. 
Organizmga 
tashqaridan 
glyukokortikoidlar 
kiritilishigina 
ahvolni 
yengillastiradi. 
     Glyukokortikoidlar  sekretsiyasining  ortishi  ham,  kamayishi  ham,  organizmda  jiddiy 
o'zgarishlar  paydo  qiladi.  Qonda  kortizon  ko'payib  ketishi  giperglikemiyaga,  semirib 
ketishga, qon bosimining oshishiga, shish paydo bo'lishiga va boshqa o'zgarishlaga olib 
keladi. 
     Bu gormonlarning yetishmovchiligi Addiso kasalligi rivojlanishiga sabab bo'ladi. Teri 
qorayib,  jez  rangiga  kiradi,  skelet  va  yurak  muskullari  quvvatdan  ketadi,  odam  salga 
charchab qoladi, yuqumli kasalliklarga chalinadigan bo'lib qoladi.