Мундарижа сўзбоши

Ma’ruza 14. Dengiz va okeanlarning geologik ishi. Okean tubining relefi. Eol jarayonlar va relef shakllari

Reja

1.Dunyo okeani va uning qismlari. Suv oqimlari, gravitastion oqimlar. Akkumulyastiya jarayonlari va ular hosil qilgan tog’lar.

2. Nerid, batial, abissal va gipabissal mintaqalarda sodir bo’ladigan ekzogen jarayonlar va ulardagi relef shakllari.

3.Okean tubidagi harakatdagi vulkanlar va zilzilalar.

4.Shamollarning geologik va geomorfologik ishi. Deflyastiya, korroziya, eol jinslarni tashish, akkumulyastiya tushunchalari. Eol relef shakllari.

5.Arid o’lkalardagi eol jarayonlar. Cho’llarning turlari. Arid tushunchasi.

6.Shamolning relef hosil qilishdagi ishtiroki.

7.Eol relef shakllari: botiqlar, eol qozoni, barxan, dyuna, qumli gryadalar. Arid o’lkalarda xo’jalik yuritishning o’ziga xos xususiyatlari

Dunyo okeani tagi relefining asosiy xususiyatlari. Okean va dengiz tagining relefi to`g`risida aniq tasavvur olmoq uchun chuqurliklarni ko`p marta o`lchash kerak. Holbuki, okean chuqurliklari hali juda kam o`lchangan (Dunyo okeanining 70% cha maydonidan har 10 000 km2 yuza bir martadan ham kamroq o`lchangan). Shunday kam tekshirilgan bo`lishiga qaramay, Dunyo okeani tagi relefining asosiy xususiyatlari izobata kartalarida birmuncha aniq ko`rinib turadi.

200 mli izobatalar (chuqurliklar) barcha okeanlarning qirg`oq bo`yicha qisimlaridagi materik sayozligini tasvirlaydi. 200 mdan to 2 000-2 500 mgacha bo`lgan chuqurliklar materik yonbag`ri oblastini tasvirlaydi. Undan keyin Dunyo okeanining eng oblasti boshlanadi, buning chuqurligi 2 500 mdan 5 000 mgacha bo`lib, pelagik oblast, yoki Dunyo okeanining lojasi deb ataladi. Shunday qilib, Dunyo okeani tagida quyidagi qismlar bor:

Atlantika okeani tagning relefi. Dunyo okeani tagi relefining asosiy xususiyatlari bilan tanishib chiqqach, Atlantika okeaniga kelaylik. Bu okean eng ko`p o`rganilgan okeandir. Atlantika okeanining shimoldan janubga tomon cho`zilganligi va egri (S-harfiga o`xshash) shakli to`g`risida yuqorida aytilgan edi. Okeanning shimoliy qismida-Grenlandiya qirg`oqlaridan boshlab, to Britaniya orollarining shimoliy qismigacha yetib boradigan kenggina suvosti balandligi bor, u Yerning chuqurligi 320 m dan to 600 m gachadir: bu Yerni sharshara (Uyvil Tomson sharsharasi) deb yuritiladi. Ushbu sharshara Shimoliy Muz okeanining juda chuqur joylarini Atlantika okeanining chuqurliklaridan ajratib turadi va qutub havzasining dengiz tagidagi sovuq suvlarning Atlantika okeaniga o`tishga to`sqinlik qiladi.

Atlantika okeaniga xos bo`lgan xususiyat shuki, okean o`rtasi tagining ko`tarilganligidir, bu ko`tarilish shimoliy qutb doirasidan janubga qarab, to 580 j.k. gacha boradi. Bu ko`tarilish 2 000-2 500 m chuqurlikda bo`lib okeanning bo`yiga qarab cho`zilgan va asosan uning shakliga o`xshashdir. Bu ko`tarilishidan sharq va g`arb tomonlarda Atlantika okeanining eng chuqurlashgan qismlari joylshagan: Yevropa bilan Afrika qirg`oqlari bo`ylab 4 000-6 000 m chuqurliklarda yotgan Yevropa Afrika chuqurligi va Shimoliy hamda Janubiy Amerika qirg`oqlari bo`ylab 5 000-7 000 m chuqurliklarda yotgan Amerika chuqurligi bor. Atlantika okeanining eng chuqur joy-Porto-Riko orolining shmol tomonida 8525 m.

Tinch okean tagining relefi. Tinch okeanning o`rtacha chuqurligi (4 300 m cha) barcha okeanlarga qaraganda kattadir. Eng chuqur bo`lgan, absalyut chuqurliklar ham (to 10 830 m) Tinch okeanidadir. Shimoliy yarimsharda okeanining ko`p qismi 5 000 m lik izobat bilan o`ralgan, janubiy yarimsharda ham (Tong orollari va Yangi Zelndiyadan tortib to 1200 shq. uzoqlikkacha) 5 000 m dan chuqur ko`p, umuman Tinch okean maydonining 50 % dan ko`prog`i 5 000 m dan chuqurdir. Tinch okeanning bir xususiyati uning chekkalarida eng chuqur joylar bo`lishidir. Ayniqsa okeanning g`arbiy yarmida juda chuqur joylar ko`p. Eng asosiy cho`kmalar shular: Aleug cho`kmasi (Aleug orollarining janub tomonida)-chuqurliklari 6 000-7 000 m dan ortiq, Quril cho`kmasi (Quril rollarining sharq tomonida)-7 000-8 000 m dan ortiq, eng chuqur joyi 8 560 m; Filipin cho`kmasi-8 000-9 000 m dan ortiq, eng chuqur joyi 10 830 m, Tong cho`kmasi-9 000 m cha va boshqalar. Okeanning sharqiy qismida eng chuqur joy PYeru cho`kmasidir (PYeru va Chili mamlakatlari qirg`og`ida), chuqurliklari 7 000 m dan ortiq. Tinch okeandagi cho`kmalarning hammasi deyarli uzunasiga cho`zilgan bo`lib, bo’iar yaqin-atrof orollardagi tog`larning yo`nalishiga parellelroqdir.

Hind okeani tagining relefi. Hind okeanining ham o`rtacha chuqurligi ancha katta (3 900 m), uning 50% cha maydonining chuqurligi 4 500-5 000 m keladi. Hind okeanida ikkita do`nglik bor, uning biri bamisoli Hindistonning suv ostidagi davomi bo`lib, ikkinchisi Antarkdidaning shimoliy davomidir. Bk do`nglar Hind okeanini 2 qismiga: g`arbiy va sharqiy qismlarga bo`ladi, bu qismlarning 4 000-6 000 m li chuqurliklari bor. Eng chuqUr cho`kmalar (uzunchoq hovuzcha shaklidagi cho`kmalar) sharqIy qismida, eng chuqur joy Zond orollari yonida 5 000 dan 7 000 metrgachadir.

Shimoliy muz okeani tagining relefi. Shimoliy muz okeani hali juda kam tekshirilgan, bu okeanining o`rta qismida (qutb yonlarida) chuqurligi 3 000 dan ortiq bo`lgan kengina maydon bor, yana Grenlandiya bilan Skandinaviya yarimoroli oralig`ida ikkita cho`kma bor. Okean o`rtasidagi chuqUr maydonining atroflari Yevrosiyo va Shimoliy Amerika chetidagi materik sayozligi bilan o`ralgan. Hozirgi vaqtda Shimoliy Muz okeanida ma'lum bo`lgan eng chuqUr joy-5440 m.