Mundarija kirish

Bitiruv malakaviy ishining umumiy tavsifi


MUNDARIJA

	KIRISH	3
I.	BITIRUV MALAKAVIY ISHINING UMUMIY TAVSIFI	9
	1.1.Izlanish obekti va maqsadi.	9
II.	TAJRIBA O‘TKAZISH SHAROITI VA USULLARI.	10
	2.1.Tuproq iqlim sharoiti.	10
III.	ADABIYOTLAR SHARXI.	12
IV.	ASOSIY QISIM	19
	4.1 Karam o‘simligini tarixi.	19
	4.2 Karamning biologik xususiyatlari.	20
	4.3 Karamni mineral va maxalliy o‘g‘itlarga munosabati.	30
	4.4 Karam navlarini saqlashga chidamliyligi.	33
	4.5 Karamga solinadigon o‘g‘it meyori va nisbatini xosil sifatiga tasiri.	35
	5.6 Azotli o‘g‘it meyorini ortib borishini karam kimyoviy tarkibiga tasiri.	40
V.	TURLI NAV KARAM SAQLASHNI IQTISODIY SAMARADORLIGI.	50
VI.	XORIJIY INVESTITSIYA	53
VII.	MEHNATNI MUHOFAZA QILISH	58
VIII.	XULOSA	64
IX.	FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR	65

KIRISH

Sabzavotlar qadimdan oziq ovqat xamda shifobaxshlik xususiyati bilan qadirlangan. Bu xakida kitoblar yozilgan, xujatlarda qayt etilgan. Xatto sabzavot tasviri tushirilgan qadimiy yodgorliklar xam mavjud.

Qadimgi rim yozuvchisi va olimi «37 kitobdan iborat tabiy tarix asarining muallifi Pliniyning guvoxlik berishicha yunonlar ildizmevaliylarga aloxida etibor qaratishgan. Yunon exromlarining

birida oltindan ishlangan turp,kumushdan ishlangan lavlagi va qalaydan ishlangan sholg‘om tasvirlangan.

Qadimgi yunon yozuvchisi Nikandr karamni iloxiy o‘simlik deb atagan,

Mashxur matematik va faylasuf Pifagor esa, uni kishiga doimo tetiklik va quvnoqlik osoyishta kayfiyat bag‘ishlovchi sabzavot deb ta’riflatgan. Misirda qaynatilgan karam tansiq taom xisoblanib,uni ziyofat so‘ngida dasturxonga tortishgan.

Yunonlar karam xaqida xatto qator afsonalar to‘qishgan.Ana shunday afsonalarning birida aytilishicha,momaqaldiroq xudosi Yupiter bir kuni ikki folbinning bir­­­­­­­-biriga zid bo‘lgan karomatlarini izohlab berishdek mushkul ish bilan mashg‘ul edi. Bu ish ular uchun shunchalik mushkil ediki,uning manglayidan vazmin ter tomchilari tushib,ularning har biridan yirik-yirik boshli karam o‘sib chiqaverdi.

Misrliklar o‘lgan odamlarning ruhiga qurbonlik uchun ular tirikligida yaxshi ko‘rgan taomlarini tayorlashgan.Shunday qurbonliklar ichida tarvuz, qovun,oshqovoq,bodiring aloxida o‘rin tutadi.

Misrliklar,rimliklar xamda yunonlar piyoz va sarimsoqqa katta axamiyat berishgan. Bu sabzavotlarni ular turli irim va diniy aqidalar bilan bog‘lashgan.Ular bunday sabzavotlarda g‘ayri tabiy kuch mavjud deb o‘ylashgan. Piyoz vasarimsoqning xar ikkalasini ko‘plab kasalliklarga qarshi ajoyib vosita sifatida qo‘llashgan.Tarix fanining otasi deb tan olingan grek tarixchisi Gerodot Misirdagi mahobatli Xeops piramidasini qurayotgan ishchilar uchun juda ko‘p miqdorda piyoz,sarimsoq va sholg‘om sotib olingan deb yozgan.Pliniyning ma’lumot berishicha,Misirliklar piyozga,ayniqsa,aloxida munosabatda bo‘lishgan,xatto piyozni o‘rtaga qo‘yib qasam ichishgan.Gretsiya va Rimda piyoz va sarimsoq erkaklik iqtidorini, kuchaytirib, ularda jasorat xissini tug‘diradi, deb xisoblashgan. Xarbiylarning kuch – quvatini oshirish uchun ularning ovqatiga piyoz va sarimsoqni ayamay solishgan.Rimliklar piyozning o‘tkir xidi yovuz kuchlarini xaydaydi deb ishonishgan.

Piliniy tish og‘rig‘ini bosish uchun og‘izni sarimsoq qaynatmasi bilan chayqash yoki sarimsoqni bir bo‘lagini og‘riyotgan tishga qo‘yib turishni tavsiya qiladi. Rimlik tabib va tabiatshunos Galen to‘kilayotgan sochni tiklash uchun boshga qirilgan piyozni surtishni tavstya qilgan.

Qadimda sakslarda va boshqa ayrim xalqlarda lavlagi g‘alati ro‘l o‘ynagan. Nikoxga rozilik berish yoki kuyovga rad javobini berish kelin uchun juda mushkul,qaltis ish. Uzoq gap-so‘z qilib o‘tirmaslik uchun ,kuyovning oldiga qaynatilgan lavlagi keltirib qo‘yishgan, bu qatiy rad etilganlik belgisi xisoblangan. Agar kuyov lavlagidan tayorlangan kisel bilan siylansa, demak kelin rozi.

Gresiyada Olimpiya o‘yinlari g‘oliblari uchun seldereyning ko‘k qismidan chambaraklar tayorlashgan, petrushka bargi esa g‘am va kulfat timsoli bo‘lgan. Ukrop eng yaxshi manzaraliy o‘simlik xisoblanib , u xatto atirgul bilan raqobatlashgan.

Biz sabzavotlarni inson organizimiga foydasi xaqida tez-tez gapirib turamiz. Biroq , ularning to‘yimliyligi , hozirgi zamon meditsiynasining ushbu oziq maxsulotlariga berayotgan etibori to‘g‘risida juda kam bilamiz. Sabzavotlar, obrazli qilib aytganda, dorivor vositalar xazinasidir.

O‘zbekistonda ko‘plab etishtirilayotgan sabzavotlarning asosiy qiymati shundaki, ular vitaminlar, mineral tuzlar, organik kislatalarga, xushbo‘y va mazali moddalarga boy bo‘lib, modda almashinuviga yaxshi tasir qiladi, ovqat xazim qilishni yaxshilaydi, go‘sht maxsulotlari istemol qilish oqibatida kishi organizimida to‘planib qoladigon kislatalarni bartaraf qiladi. Ovqat u yoki bu vitaminning etishmasligi avitaminoz deb nomlangan kasallikni keltirib chiqaradi.

Karotin (A pirovitamini) ning etishmovchiligi ko‘z, o‘pka, ichak va boshqa organlarning kasalliklariga sabab bo‘ladi. Kishi sog‘lom yurishi uchun ovqat bilan birga xar kuni 1 milligram karotin istemol qilish kerak. Karotin S vitaminidan farqli o‘laroq ovqat tayyorlash jarayonida parchalanib ketmaydi, ovqatga yog‘ qo‘shib tayyorlanganda organizimda yaxshiroq xazim bo‘ladi.

V1vitamin modda almashinuvida g‘oyat kotta rol o‘ynaydi. Mazkur vitaminning etishmovchiligi uglevot almashinuvining buzilishiga sabab bo‘lib, bu eng avvalo, nerv sistemasi faoliyatiga salbiy tasir ko‘rsatadi. Kotta yoshdagi kishilar sutka davomida kamida 2 milligram V1 vitaminini istemol qilishi lozim. Sabzavotlarda bu vitamin juda serop bo‘ladi.

V2vitaminining etishmovchiligidan markaziy nerv sistemasi, qon tomirlari, ayniqsa aziyya chekadi, jaroxat bitishi sekinlashadi, ko‘rish va eshitish qobiliyati pasayadi. Qopqog‘i yopiq idishta tayyorlangan ovqatda V2vitamini kam parchalanadi. Shuningdek, vitaminining kam parchalanib ketishiga sabab bo‘ladi. Kishining bu vitaminga bo‘lgan sutkalik extiyoji ikki milligramni tashkil etadi.

V6 vitamini organizimning ximoya qilish xususiyatini, shuningdek turli kasalliklarga bardoshini oshiradi. Bu vitamin etishmaganda mushkullarning bo‘shashishi, bosh aylanishi , teri rangining o‘zgarishi va boshqa noxush xolatlar ro‘y beradi. V6 vitaminidan sutkasiga kamida uch milligramdan istemol qilish lozim.

S vitamini (askorbin kislata) etishmasligi natijasida butun organizim bo‘shashadi, ish qobiliyati pasayadi, muskul va bo‘g‘imlarda og‘riq paydo bo‘ladi. Kishining askorbin kislataga bo‘lgan sutkalik extiyoji 50 milligramni tashkil etadi.

Ovqat tarkibida RR vitamin ( nikotin kislata ) bo‘lishiga kotta axamiyat beriladi. Nikotin kislata etishmaganda nerv xamda ovqat xazm qilish sistemasi faoliyatining buzulishi, bosh og‘rig‘i uyqusizlik, asabiylik xotiraning yomonlashuvi, ishtaxaning yo‘qolishi, umumiy bexollik kabi xolatlar sodir bo‘ladi.

Organizimda K vitamini etishmasa, qon ivishi jarayoni buzuladi.

D vitamini organizimda suyak to‘qimasining tuzilishida muxim rol o‘ynovchi kalsitsi va fosfor almashinuvi xamda nisbatini tartibga solib turadi.

Sabzavotlar tarkibidagi boshqa vitaminlar xam kam axamiyatga ega emas.

Oshpazlik ishlovi berilgan payitda sabzavot tarkibidagi vitaminlar kamayadi. Ularning maksimal miqdorda saqlanishi uchun quydagi qoidalarga reoya qilmoq darkor.

S vitamini sabzavotning barcha turida mavjut bo‘lib, nisbatan turg‘unligi jixatidan boshqa vitaminlardan farq qiladi. Tozalangan ( archilgan) sabzavot suvda, xavoda turganda, usti ochiq idishda uzoq qaynatilganda, qaynatib pishirilgan ovqat uzoq vaqt saqlanganda va tez-tez isitilganda undagi S vitamin sezilarli miqdorda kamayadi. Qaynatilgan sabzavotda vitaminlar, ayniqsa, S vitamini ozayib ketadi. Biroq mineral moddalar to‘laligicha saqlanadi. Shuning uchun bug‘da pishirilgan sabzavot suvda qaynatilganidan ko‘ra foydali va mazzaliyroqdir. Agar qirqib qo‘yilgan ko‘kat quyosh va shamol tasirida bir oz vaqt tursa xam, undagi S vitamini keskin kamayadi. Qirqilgan ko‘katni guldasta kabi suvda yoki xo‘l qog‘ozga o‘ralgan xolda saqlash lozim. Ko‘katni uzoq vaqt bog‘lab qo‘yish yaramaydi, bunda u tez qiziydi va S vitamini parchalanib ketadi.

Konservalangan yoki muzlatilgan sabzavotda S vitamini yaxshi saqlanadi,biroq eritilgan zaxoti parchaladi. Shuning uchun muzlatilgan sabzavotning eritilgan zaxoti istemol qilish lozim. Yangi va muzlatilgan sabzavot qaynagan suvga solinadi. Agar sovuq suvga solib, asta sekin isitilsa, undagi askorbinaza fermenti S vitaminini parchalab tashlaydi. Sabzavotlarning o‘zi qaynagan suvga solinganda, askorbinazaning o‘zi tezda parchalanib, vitamin qoladi.S vitamini ishqorli muxitga nisbatan nordon muxitda yaxshi saqlanadi.

Karotin (A pirovitamin )termik ishlovda yaxshi saqlanadi. U suvda erimaydi, yog‘da yaxshi eriydi, shuning uchun xom sabzavotni organizim to‘la o‘zlashtira olmaydi. Qirib maydalangan sabzini eyishdan oldin unga yog‘ aralashtirilib yoki smetana, slivka va qatiq qo‘shib qo‘ysa yaxshi bo‘ladi.

Sabzavotlardan tayyorlangan dorilar oshqozon ichak kasalliklariQon bosimining oshishi, yurar xastaliklari kabi ko‘plab dardlarni davolashda ishlatiladi. Masalan sabzi urug‘idan yurak tomirlarni kengaytiruvchi, petrushkadan moda almashinuvini yaxshilovchi preparatlar tayyolanadi. Oshqovoq, baqilajon, piyoz, ravoch, sarimsoq, ukror xamda turli ovqatlarga ziravorlar yoki qayla sifatida ishlatiladigon yalpiz, qora zira, kashnuch kabi xushbo‘y va efir moyli o‘simliklarning shtfobfxshlik axamiyati juda kottadir.

Er yuzi mamlakatlarida xozirgi kunda manaviy va iqtisodiy inqiroz xukum surmoqdaki, barcha mamlakatlar bilan iqtisodiy integratsiyada bo‘lgan birinchimamlakatlarga xam bu inqiroz ko‘plab o‘z tasirini ko‘rsatmoqda. Respublikamiz birinchi prizidenti I A Karimov o‘zining «Jaxon manaviy iqtisodiy inqiroz va O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etish chora tadbirlarini atrofiycha sharxlab bergan. Bu inqtroz barcha soxalar kabi qishloq xo‘jaligiga xam o‘z tasirini ko‘rsatdi. Bunday tasir xalqaro bozorda paxta tolasini va boshqa qishloq xo‘jaligik maxsulotlarining narxlarini pasayishi ko‘rinishida namoyon bo‘ldi.

Shuning uchun xozirgi sharoitda qishloq xo‘jaligi maxsulotlarining tannarxini kamaytirish, jaxon bozorida raqobatbardosh tovarlar kiritish qishloq infiratuzilmasini rivojlantirish kichik qayta ishlovchi korxonalarni kiritish qishloqda turmush farovonligini oshirish va manaviy iqtisodiy inqirozidan qishloq xo‘jaligini olib chiqib ketishga zamin yaratadi.Sabzavot ekinari ichida ekin maydoni, xosildorligi va istemol xajmi bo‘yicha karam oldingi o‘rinda turadi. Bunga sabab karam qish va vaxor oylarida xam yaxshi saqlanadi.Xozirgi kunda er yuzida oq bosh karam 34-36 ming tonna rangli karam 4.3- 4.5 ming tonna miqdorda etishtiriladi. Oq boshli karam etishtirish bo‘yicha Xitoy birinchi o‘rinda turadi va 5.6-5.8 ming tonna xosil oladi. Keyingi o‘rinda Yaponiyada 3.7- 3.8 ming tonna Po‘lshada 1.9-2 ming tonna AQShda 1.4-1.6 ming tonna Buyuk Britaniya va Janubiy Koreyada 1ming tonna oq boshli karam etishtiriladi.

SNG davlatlarida oq boshli karam 400.000 ming ga yaqin erni bant qiladi .Yarmidan ko‘pi Rossiyada 25- 30%Ukraiyna va O‘zbekistonda umumiy maydon 12% band qiladi. O‘rtacha xosildorlik 220 -270 tsentinerga teng.

Karam shu bilan birga xisobiga xam keng tarqalgan. Oqsil uglevodlar bilan bir qatorda oq boshli karam tarkibida sezilarli vitaminlar, mineral tuzlar,fermentlar,biologik aktiv moddalar,va boshqa qimmatboxo moddalar xam bor.Oq boshli karam naviga va etishtirish sharoitiga qarab,tarkibida 6-10 % quriq modda,2.6-5.3 %qand 1.1-1.6%oqsil,06-1.2%kilachetka 0.6 0.7 %kul moddalari tutadi.

Karam muxim biyotik va shifobaxsh ekin.Shifobaxshlikning sababi uni vitaminlarga boyligidir.Eng avvalo s vitaminiga boy bo‘lib,karam bu ko‘rsatgichi bo‘yicha faqat limondan keyingi o‘rinda turadi va tarkibida 12.8 dan 70 mg/100 gacha etadi.Bundan tashqari akro‘vitamini,V1, V2, V6, RR va K vitaminlarga boydir.Xamda karam navlarini to‘g‘ri tanlash yo‘li bilan maxsulot olishga imkon beradi .Axolini shu yil davomida yangi karam bilan taminlash mumkin.Bunda qish va erta baxor oylarida faqatgina saqlangan karam xisobiga axolini karam bilan taminlaymiz.

Mamlakatimiz birinchi Prezidenti I.A.Karimov Mustaqillik yillarida xalqimizning turmush farovonligini ko‘tarilib uning qishloq xo‘jaligi maxsulotlari bilan taminlash darajasi ko‘rinishi natijasi 5 -6 yilda o‘zgardi.

Sabzavotlar ichida eng ko‘p istemol qilinadigan bir yillik, ikki yillik va ko‘p yillik o‘tsimon o‘simliklar kiradi. Bu o‘simliklarni bargi, poyasi, tuganakmevasi, ildizmevasi, mevasi odamlar tomonidan istemol qilinadi.

Qishloq xo‘jalik ekinlari ichida sabzavot ekinlari unchalik ko‘p ekin maydonini egallamasada , xosildorligi yuqori bo‘lganligi sabablili yalpi xosil bo‘yicha birinchi o‘rinda turadi.

Sabzavotlar inson oziqlanishida munim o‘rin egallaydi. Oziqlanish fani malumotlariga ko‘ra odam istemol qilgan suyuqlik ratsionni 25% sabzavotlar shaklida singishi kerak. Bir yilda bir odam o‘rtacha 122kg sabzavot istemol qilishi lozim, shu jumladan karam maxsulotlari 34kg, pomidor maxsulotlari 20kg , sabzi 18kg, lavlagi 7.7kg, bodiring 11kg, piyoz 7.4kg, ko‘k ro‘xat 2.9kg, ko‘katlar 4.5kg va boshqa sabzavotlar 16.5kg tashkil etishi kerak.

Bunga asosiy omil xalqimizni sifatli meva sabzavotlar bilan yil davomida taminlash muxim xisoblanadi.

II.BITIRUV MALAKAVIY ISHINING UMUMIY TAVSIFI.

Mamlakatimiz axolisi yildan yilga ortib borishi bilan axolini oziq- ovqat maxsulotiga bo‘lgan talabi yildan yilga ortib bormoqda . axolini oziq –ovqat maxsulotiga nisbatan o‘sib borayotgan extiyojini qondirish uchun qishloq xo‘jalik maxsulotini etishtirishni ko‘paytirishni yangi rezervlarini izlab topishimiz talab etiladi. Xech kimga sir emas, qishloq xo‘jalik ekinlari etishtirish agrotexnikasani mukammal emasligi va agrotexnalogiya elementlarini kerakli saviyada o‘tkazmasligimiz sababli ekilayotgan ekinlarni u yoki bu navini potensial xosildorligini 60-65% ni olmoqdamiz.

Eng yomon tomoni etishtirilgan xosilni eg‘ishtirish, yuklash, tushirish, tashish va saqlash davrida 35-40% gacha qismi nobud bo‘lmoqda. Ayniqsa eng ko‘p nobudgarchilik karam, karto‘shka va ildizmevalar xosoliga to‘g‘ri keladi. Demak bo‘nday isrofgarchilik axolini qishloq xo‘jalik maxsulotlari bilan taminlashda uzulishlar yoki tanqisliklar paydo bo‘lishiga sabab bo‘lishi mumkin ekan. Bu isrofgarchilikni kamaytirish orqaliy biz axolii turmush farovonligini yaxshilashga va uni sog‘lom va faol mexnat qilishga imkon yaratar ekanmiz

1.1.Izlanish obekti va maqsadi.

Bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi kechki karamni saqlash uchun etishtirish agrotexnikasini o‘rganish orqali karam xosilini yangi xosilgacha yangi tovar ko‘rinishda saqlashga erishishdan iborat.

Dexqonchilikdan malumki garchi karamdan tuproqni tabiy unumdorligi xisobiga o‘g‘it solmay xam 300-400ts/ga xosil olinsa xam, etarli miqdorda ogronomineral o‘g‘itlar qo‘llash xosildorlikni 1.5-2 oshirishga olib kelishi mumkin. Lekin karamga berilgan o‘g‘it turlari, meyorini va ularni o‘zaro nisbati saqlanuvchanlik va xosil sifatiga turlicha tasir etishi mumkin.

II.TAJRIBA O‘TKAZISH SHAROITI VA USULLARI.

2.1.Tuproq iqlim sharoiti.

Markaziy osiyo rayonlari ichida Farg‘ona vodiysi Markaziy vaziyatni egallaganligi bilan ajralib turadi. U ko‘p qirrali past tikisliklardan iborat bo‘lib atrofi tog‘lar bilan o‘ralgan va g‘arbda 8 km.li darvoza bor.

Farg‘ona vodiysini koordinatlari shimoliy kenglikning 39.51-42.01, sharqiy uzunlikning 69.00-74.00 da.

Farg‘ona kordinatsiyasi O‘zbektstonni Angiren, Namangan va Farg‘ona viloyatlarini , Tojikistonni Xo‘jand viloyatini, Qirg‘izistonni Osh va Batken viloyatlarini o‘z ichiga oladi.

Farg‘ona vodiysi tuproq qatlami xilma xil bo‘lib past tekislikda gidromorf, daryo soxilida o‘tloq botqoq tuproqlardan iborat.Farg‘ona vilotini sug‘oriladigon tuproqlarini sho‘rlanish darajasi bo‘yicha to‘rt tipga bo‘linadi.

1 Sho‘rlanmagan yerlar taxminan ekin maydonlarini 1/3 qismi.

2 Kuchsiz sho‘rlangan yerlar, ekin maydonlarining yarmiga yaqini.

3 O‘rtacha sho‘rlangan yerlar, ekin maydonlarining 15%.

4 Kuchli sho‘rlangan yerlar , ekin maydonlarining 4%.

Malumotlardan ko‘rinib turibtiki , Farg‘ona viloyatini deyarli yarmini quruq sho‘rlangan erlar tashkil etadi. Farg‘ona viloyati tog‘lik qismidagi qadimdan sug‘oriladigon va lalmi o‘zlashtirilgan o‘tloqi va o‘tloqi botqoq tuproqlardan iborat. Farg‘ona vodiysi iqlim sharoitini o‘ziga xosligi,kuchli

Ko‘pligi va quyosh radiatsiyasini intensivligi, sutka davomida xaroratni katta o‘zgaruvchanligi xavoning quruqligi, bulutli kunlar kamligi, ekin maydonini ozligi iqlimni keskin o‘zgaruvchanligi

Iqlimni keskin o‘zgaruvchanligi sutka davomida va yil bo‘yi tez- tez kutulmaganligi ob xavoni o‘zgarishi bilan ifodalaniladi.

Kechki karamga berilayotgan mineral o‘g‘itlar meyyori, nisbati va karam xosil miqdoriga tasiri.

3.1.jadval

Tajriba varianti	Xosil ts.ga
	Jami	Standart
Nazorat o‘g‘iti
Cu3	560.0	488.1
N150 P100	701.3	628.7
N150 P250	729.6	660.2
N150 P100 K 250	729.8	660.3
N300 P200 K250	814.4	737.6