Mundarija kirish
Download 284,37 Kb.
|
Bitiruv malakaviy ishining umumiy tavsifi-fayllar.org
|
1.1.1-rasm. Karam turlari X.Bo‘riev va boshqa [2002] larning yozishicha, savoy karamining boshi yumshoq, barglari pufakchaga o‘xshaydi, uzoq saqlanmaydi. U yangiligicha salatga hamda sho‘rva va boshqa ovqatlarga ishlatiladi. Bryussel karami baland poya hosil qilib, uning barg qo‘ltiqlaridan mayda karam boshchalar chiqaradi. Bu karam ham pishirilgan holda, sho‘rvalarga va marinadlarga ishlatiladi. Barg karam poyasi baland, barglari cho‘ziq va etli bo‘ladi. u mollarga beriladi. Yangi barglarigina sho‘rvalarga solinadi va pyure tayyorlashda foydalaniladi. Barg karam ba’zi formalari manzarali o‘simlik sifatida o‘stiriladi. Xitoy va pekin karamlari poyasining rivojlanmaganligi va ba’zan uncha qattiq bo‘lmagan karamdosh hosil qiladigan nozik barglardan tuzilgan tupbargi bilan boshqa tur karamlardan farq qiladi. Bu karamlar turli koreys va xitoy milliy taomlari tayyorlashda ishlatiladi. Karamning xo‘jalik-ishlab chiqarish jihatdan eng ahamiyatlisi va keng tarqalgan turi oqbosh karam hisoblanadi. U karam ekilgan jami maydonning 98-99% ini, umumiy sabzavot ekinlar maydonining dunyo bo‘yicha 25-30, O‘zbekistonda esa 12-15% ini egallaydi. Boshli karam yil davomida yangi o‘zilgan holida yoki qaynatib pishirilgan, qovurilgan, salat qilib tayyorlangan, marinadlangan, konservalangan, o‘ritilgan ko‘rinishda qayta ishlangan tarzda iste’mol qilinadi. Uning tarkibida o‘rtacha 8,5% qypyq modda, shu jumladan 4,2% shakar, 1,44% oqsil, 1,6% biriktiruvchi tuqima, 0,2% yog‘, 0,64% ko‘l mavjud. Boshli karam inson uchun zarur vitaminlarga boy. Uning tarkibida S darmondorisi o‘rtacha 31,9% mg, kaarton 2% mg ni, K-4, mg ni, RR-2,7% mg ni, V1 0,8% mg ni, V2-0,6% mg ni, tashkil etadi. Folevkislotasi, V1, R, E, D, I, hamda boshqa darmondorilar ham etarli miqorda mavjud. Unda kalsiy, kaliy, fosfor, magniy, temir, oltingugurt, yod hamda boshqa tuzlar juda ko‘p. Boshli karam parhez hamda davolash xususiyatiga ega. Uni yuragi kasallar, semiz odamlar, kasalga duchor bo‘lganlar iete’mol etadilar. Sharbati oshqozon yallig‘lanishini davolashda qo‘llanadi (1.1.2-jadval) deb yozadilar B.J.Azimov va boshqalar [2001]. Gulli karamni qaynatib va qovurib iste’mol qilinadi Shuningdek undan konservalar tayyorlanadi. Unda o‘rtacha 9,6% quruq modda, shu jumladan 3,1% shakar, 1,43% kul bor. Boshli karamga nisbatan S darmondorisi (60 mg%) va mineral tuzlarga ancha boy. Karamni insoniyat juda qadim zamonlardan beri iste’mol qilib keladi: Uni etishtirish O‘pta dengiz, keyinroq esa Farbiy Evropada boshlangan. MDH xududida karam etishtirssh X asrda, oldin Kavkaz ortida keyin esa Kiev rusida boshlangan.O‘zbekistonga u Turkistonni chor Rossiyasi bosib olgandan so‘ng keltirilgan. Dunyo bo‘yicha karam etishtirish 34-36 mln t ni, gulli karam etishtirish esa 4,3-4,5 mln t ni tashkil qiladi. Boshli karamni eng ko‘p Xitoy - 5,6-5,8 mln, Yaponiya - 3,7-3,9 mln t, Polsha - 1,9-2,0 mln t. AQSh - 1,4-1,6 mln t, Buyuk Britaniya hamda Janubiy Koreya 1 mln etishtirishadi.MDHda karam etishtiriladigan maydon 400 ming gektar bo‘lib,. undan 98% oqboshli karam bilan band. Karamning sab zavot ekinlari o‘rtasidagiishtirma hissasi ekin maydoni bo‘yicha 24-26%, yalpi hosil bo‘yicha 36-39% hisoblanadi. Karam ekiladigan maydonning 50% dan ko‘proq qismi Rossiyada, 25-30% Ukrainada jamlangan. U Belorussiya hamda Qozogistonda ham ko‘p etishtiriladi. O‘zbekistonda karamiing sabzavot ekinlari o‘rtasidagi solishtirma hissasi ekin maydoni bo‘yicha 12% hamda yalpi mahsulot bo‘yicha 14% atrofida [V.Zuev, A.Abdullaev, 1997]. Oqboshli karam eng serhosil ekinlardan biri hisoblanadi. Uning o‘rtacha hosildorligi mamlakatimizda gektariga 22-25 tonna. Moskva atrofida joylashgan ko‘plab ixtisoslashtirilgan xo‘jaliklar 50-60 t hosil etishtiradi. 'O‘zbekistonda karamning o‘rtacha hosildorligi yilning kelishiga qarab gektariga 22-27 t atrofida o‘zgarib turadi. N.N.Ballashov, G.O.Zemonlarning [1979] ta’kidlashicha, karamning vatani Evropaning O‘rta er dengizi sohili hisoblanadi. Karam juda qadimiy ekin. U rimliklar va qadimiy greklarga azaldan ma’lum bo‘lgan. Hatto, IX-X asrlarda Markaziy va Sharqiy Evropada yashagan slavyan qabilalari ham bilganlar. Hozirgi vaqtda karam juda keng tarqalgan sabzavot ekini bo‘lib, u tropik mintaqadan tortib Qutb doirasigacha ekiladi. Karam Rossiyada 200 ming gektariga ekiladi deb habar qilganlar. Oq boshli karamni morfo-biologik xususiyatlari. Oddiy karam (Brassica capitatae L.). Oq bosh karam ikki yillik o‘simlik bo‘lib, birinchi yili kaltagina tana hosil qiladi; bu tanada yirik barglar qalin joylashib to‘p bargni hosil etadi, tanacha uchida yirik uchki kurtak – karam boshi paydo bo‘ladi. tanachadagi barglar bandli yoki bandsiz bo‘lishi mumkin, barg shapalog‘i to‘garak, tuxumsimon to‘garak, tuxumsimon yoki cho‘zinchoq, sirti tekis yoki ajinli, tusi har xil tovlanishdagi yashil rang va turlicha qalinlikdagi mumg‘ubor bilan qoplangan bo‘ladi. Ikkinchi yilda tanachaning uchki kurtagidan (karamidan) gul poya chiqib shoxlaydi va gul shodalari hosil etadi. Karam guli qo‘sh jinsli. Har bir gulida to‘rtta gulkosa barg, to‘rtta gultoji barg bor. Otaligi oltita (bundan ikkitasi kalta), onaligining tugunchasi uzun, mevasi dukkak shaklida. Karam guli o‘zidan changlanishi uchun qulay tuzilgan emas, ya’ni onalik tumshuqchasi otalik changdonlaridan oldin etiladi va shu changdonlar onalik tumshuqchasiga qarshi tomondan yoriladi. Karamda chetdan changlanish hodisasi hasharotlar, asosan asalarilar vositasi bilan ro‘y beradi. Karamning har bir guli taxminan uch kun ochilib turadi. Karamning mevasi – ichida 20-26 ta urug‘li qo‘zoq, pishganda o‘z-o‘zidan ochilib ketadi. Urug‘i bir oz qirrali, dumaloq, rangi har xil och qo‘ng‘irdan to‘q qo‘ng‘irgacha bo‘ladi. Urug‘ining absolyut og‘irligi taxminan 4 g, unuvchanligi 3-5 yilgacha 85-95% saqlanadi. Urug‘i namlikda shakllanmaydi. Karamnig ildizi avval o‘q ildiz tarzida rivojlanib, undan yon ildizlar taraladi. So‘ngra poyaning er osti qismida qo‘shimcha popuk ildizchalar chiqib, tez o‘sadi va o‘q ildiz hamda uning yon shoxlaridan o‘zib ketadi. Bu popuk ildizlar erning ustki qavatida bir-biriga chatishib ketgan g‘uj ildizlar hosil qiladi. Karam bevosita urug‘dan o‘stirilganda uning ildizi erga 1 m va undan ko‘p, ko‘chat qilinganda esa 70-80 sm gacha chuqurlikka kirib boradi. Karam poyasining erga yaqin qismidan ildiz chiqarish qobilyati chopiqda uni chuqurroq ko‘mish imkoniyatini beradi, chunki karamning erga ko‘milgan qismidan qo‘shimcha ildizlar o‘sib chiqadi deb yozadilar [Balashev N.N., Zeman G.O., 1962; Dudko P.N., 1962]. I.E.Kitaeva [ 1977] yozishicha, oq boshli karam poyasi birinchi yili kalta, yo‘g‘on (20-50 sm), barg bilan qalin qoplangan ko‘rinishda bo‘ladi. Odatda uni o‘zak deb atashadi. Ikkinchi yili u 1-1,5 m balandlikda vegetativ poya hosil qiladi. Bargi yirik, teva qismidagilari to‘plangan, pastkilari esa bandli, tarvaqaylagan bo‘ladi. Bandining uzunligi 5-15 sm va undan ham ortiq. Barg shapalog‘i etli, yirik tomirli. Uning shakli yuzasi, o‘lchami, tusi va boshqa belgilari navi va etishtirish sharoitiga qarab o‘egarib turadi. Karam boshi juda katta ko‘rinishdagi bo‘yrakka o‘xshaydi. Boshining shakli konussimondan yassi ko‘rinishgacha o‘egarib turadi. Uning diametri ertapishar navlarida 10-20 sm, kech pisharlarida osa 25-40 sm va undan kattaroq bo‘ladi. Tup guli cho‘zinchoq shingilli, egilgan yoki egilmagan bo‘ladi, uning uzunligi 60-80 sm ga etadi. Gullari o‘rtacha o‘lchamli, ikki jinsli. Kosabargi hamda gulbargi to‘rtadan, tuguni yuqori ikki uyali. Mevasi 5-13 sm uzunlikdagi silindrsimon yoki yasen silindrsimon qo‘zoq.. Urug‘i qo‘zoqning devoriga yopigigan bo‘lib, dumaloq, tuxumsimon, tusi jigarrangdan qora ranggacha, o‘lchami o‘rtacha. Sharoit qo‘lay bo‘lganda ekilgandan 3-4 kun keyin karamni niholi unib chiqadi. Bu vaqtga kelib ildizi 12-15 sm ga etadi, unda yon ildiz, paydo bo‘la boshlaydi. Nihol unib chiqqandan 8-12 kun o‘tgach birinchi chin barg, keyin 1-2 kun o‘tib navbatdagi barglar chiqadi. Bargi o‘sishi va rivojlanishi bilan bir paytda karam boshining shakllanishi ham boshlanadi. U uchki kurtaklari o‘sishi va astasekin yangidan paydo bo‘lgan barglarning unda to‘plana boshlashi evaziga kattalashadi. Boshga to‘planayotgan barglarning ko‘payishi va o‘sishiga qarab karam o‘lchami ham kattalashadi. Karam boshining to‘liq shakllanishi navining tezpisharligiga qarab, niholi unib chiqqandan keyin 65-180 kun o‘tib tugallanadi. Oq boshli karam o‘zoq muddat (40-70 kun) musbat harorat (2-50) da saqlangandagina gullash bosqichiga tayyor bo‘lishi mumkin. Tegishli muddat saqlangan urug‘lik karam ekilgandan keyin gul butog‘ining bosh poyasi, yon butoqlari o‘sa boshlaydi, Funchasi shakllanadi, gullash urug‘lanish, o‘sish hamda qo‘zog‘i hosil bo‘la boshlaydi. urug‘ning pishi etilishi urug‘lik karam ekilgach, 3,5-4 oydan keyin boshlanadi [V.Zuev, A.Abdullaev, 1997]. N.Ballashov, G.Zemonlarning [1979] yozishlaricha, oq boshli karam issiqqa uncha talabchan emas, sovuqqa chidamli. urug‘i 2-3S da o‘sa boshlaydi, biroq u 5-6S da ommaviy unib chiqadi. Harorat 11S bo‘lganda niholi 10-12, 18-20 bo‘lganda esa 3-4 kunda unib chiqadi. Nihollar 2-3 li qisqa muddatli, birinchi chin bargi chiqqanda esa hatto 5-6S li sovuqqa ham chidashi mumkin. Karam o‘simligi 5-8 dan yuqori haroratda o‘stiriladi. Ko‘chat qilib o‘tkazilganda esa eng qo‘lay harorat 15-18S. Harorat 25S dan oshib ketishi karam boshi shakllanishiga salbiy ta’sir etadi. O‘sishni eekinlashtiradi, o‘sish davrini o‘zaytiradi, bosh tugmaydigan o‘simliklar sonining o‘sishiga olib keladi. Karam o‘sish davrining birinchi bosqichida yuqori haroratga ayniqsa ta’sirchandir. Oq boshli karam tuproq namligini yuqori darajada talab qiladi. tuproqning maqbul namligi NV ga nisbatan 80%, havoning maqbul nisbiy namligi 60-80%. Oddiy karam o‘simligi yuqori haroratda (25-30°S), shuningdek past haroratda (5-10°S) ham o‘sib, karam hosil eta beradi. Ammo urug‘latish uchun o‘tkazilgan karam boshi gulpoyalarning rivojlanishiga yuqori harorat yomon ta’sir qiladi; issiqlik uzoqroq vaqtgacha davom etsa gultoj barglar oddiy bargga aylanadi. Shamolsiz jazirama yoz kunlarida karam urug‘i ko‘pincha puch bo‘lib qoladi. Binobarin, urug‘lik karamni shamol yaxshi yurishib turadigan balandroq uchastkaga ekib, tuproq haroratini pasaytirish uchun tez-tez sug‘orib turiladi [Azimov B.J., va boshqalar, 2001]. Karamning sovuqqa chidamliligi uning rivojlanishi davriga qarab turlicha bo‘ladi. Masalan, karam ko‘chati sovuqdan tez shikastlanadi, chunki u iliq parnikda etishtirilib qyuoriroq haroratga o‘rgangan bo‘ladi. salqin havoga o‘rgatilgan va dalaga ekilgandan keyin ildiz otishga ulgurgan ko‘chatlar minus 5-6°S daraja sovuqqa bardosh beradi. Kechki karamlar pishishga yaqinlashganda minus 6-8°S darajali sovuqqa, urug‘lik karami gulpoyalari minus 5-7°S, gul g‘unchalari minus 2-3°S daraja sovuqqa chidaydilar. Karam o‘simligi ikki oylik bo‘lganidan keyingina yarovizatsiyalana oladi, yarovizatsiya hodisasi ro‘y berishi uchun harorat +10°S darajadan past bo‘lishi kerak, +2-3°S darajada eng yaxshi yarovizatsiyalanadi. Karam o‘simligi dalada, harorat 10°S darajadann pasayganda, urug‘lik karam qishki saqlash davrida yoki urg‘ulik kech kuzdayoq ekib qo‘yilgan bo‘lsa dalada yarovizatsiyalanadi [Balashev N.N., Zeman G.O., 1962]. Rivojlanish davri qisqa bo‘lgan ertagi karam navlari ko‘klam sovuqlari uzoqqa chzo‘ilganda shu ko‘klamdayoq to‘la yarovizatsiyalanib karam hosil etmay, gulpoya chiqaradi. Karam namsevar o‘simlik: suv kamchil joylarda hosili juda kamayib ketadi. Urug‘lik karam uchun tuproqqina emas, balki havo hamshira nam bo‘lishi kerak, aks holda gulg‘unchalariing ko‘pi to‘kilib, urug‘i puch bo‘lib qoladi. Aksincha, er juda sernam qilib yuborilsa ildiz joylashgan tuproq qatlamiga havoning kirishi qiyinlashadi, natijada o‘simlikning o‘sishi susayib, hosili kamayadi. Binobarin, karam ekiladigan maydon yaxshi tekislangan bo‘lishi zarur. Sug‘orish egatlarida suv turib qoladigan bo‘lsa, o‘simlik o‘smaydi, karam hosil qilmaydi, yaproqlari sarg‘ayib, tezda quriydi. Karam doimiy (ochiq kunda ham, bo‘lutli kunda ham) o‘sadi. Biroq keyingi holda bargining o‘svshi hamda boshining shakllanishi kechikadi. Uzun kun (17-18 soat) o‘simlikning o‘sishi va rivojlanishini, assmilyatsiya apvaratining shakllanishini, gulining hosil bo‘lishini tezlashtiradi. Qisqa kun o‘sish jarayonlarining eekinlashishiga, o‘simlik hamda karam boshi o‘lchamining qisqarishiga olib keladi. N.Ballashov, G.Zemon, [1979] yozishlaricha, oqboshli karam tuproqdan juda yuqori miqdorda mineral moddalarni oladi. Gektaridan 80 t hosil etishtirganda 214 kg azot, 79 kg fosfor hamda 200 kg kaliy olinadi. Barg apvarati shakllanishida u ko‘proq azotni, boshi shakllanishida esa fosfor hamda kaliyni iste’mol qiladi. Karam tuproqdan juda ko‘p miqdorda mineral moddalar o‘zlashtirishi hamda ildiz sistemasi nisbatan ko‘chsiz rivojlanganligi tufayli tuproq unumdorligiga juda talabchan bo‘ladi. Karamga tegishli miqdorda o‘g‘it berilganda engil qo‘moq tuproqli erlardan boshqa erlarda ham yuqori hosil beradi. Oq bashli karam sho‘rxokka o‘rtacha chidamli, neytral hamda kuchsiz sho‘rlangan tuproqlarda yaxshi o‘sadi. Karam o‘simligi organik va mineral o‘g‘itlar solinganda ayniqsa yaxshi rivojlanadi. Demak, unumdor uchastkaga ekilgan karam serhosil bo‘ladi [Dudko P.N., 1962; Kitaeva I.E., 1977]. Gul karamni biologik xususiyatlari. Gul karam bir yillik o‘simlik. Qisqa tik poyali, barglari o‘zayib boradi. Assimilyatsiya apparati shakllanib, ko‘chat unib chiqqach, 65-80 kun o‘tgandan keyin eng ustki murtakda boshcha hosil bo‘la boshlaydi. Gul karam boshining o‘sishi navi va etishtirish sharoitiga qarab 15-50 kun danom etadi. Shundan sung u tarqoq bo‘lib qoladi, boshining butoqlarida gul paydo bo‘la boshlaydi va shu yilning o‘zida urug‘ beradi. Gul karamning ypygi 5-6S haropatda unib chiqa boshlaydi, biroq uning unib chiqishi uchun eng maqbul haropat 18-20S hisoblanadi. 8-12S da boshi jadal butoqlanadi. ammo bunday haropatda u sekin o‘sadi, boshi zich bo‘lsada, kichik tugadi. 15-18S da boshi ancha yirik va yumshoq to‘gadi. Bunday yuqori haropatda tez tugsada, kichik bo‘lib yoyilib ketadi, 35-40S da umuman bosh tugmaydi, poyasi 45-50 sm ga cho‘zilib ketadi. 15S gulkosasi hosil bo‘lmaydi. Gul karam -2-5S covuqqa bardosh bera oladi. Gul karam unumdor tuproqqa va o‘g‘itlarga talabchan. o‘sish paytida o‘nga albatra azot, fosfor va kaliy berish zarur. U namlikka ham ancha talabchan. nam etishmasligi muddatidan oldin chala rivojlangan boshchalarning to‘gilishiga sababchi bo‘ladi. Gul karam o‘zak bashli karamga nisbatan Qo‘yosh no‘riga kam talabchan. Nixollik paytida nurga ko‘proq intiladi. Quyosh nuri ostida rivojlangan karam boshi oqimtir emas, balki yashil hamda qoramtir to‘sga o‘tib. iste’mol uchun yaroqsiz bo‘ladi.
Karamni xo‘jalik jixatdan eng axamyatlisini va eng ko‘p tarqalgan turi bo‘lib jami ekin maydonini 99%ini tashkil qiladi. 4.3 Karamni mineral va maxalliy o‘g‘itlarga munosabati. Malumki qishloq xo‘jalik ekinlari xosildorligi ko‘pkina omillarga bog‘liq bo‘lib, bu omillar to‘g‘ri boshqarilsa xosil miqdoriga ijobiy , aksincha bo‘lsa salbiy tasir ko‘rsatadi. Biz bu omillarni ijobiy xususiyatlaridan ilmiy yondoshib to‘g‘ri qo‘llasak o‘z maqsadimizga erishishimiz mumkin. O‘simlik o‘sishi, rivojlanishi va xosildorligiga tasir etuvchi omillar ikki guruxga bo‘linadi. Inson boshqarishi mumkin bo‘lgan omillar, inson boshqarishi mumkin bo‘lmagan omillar. Birinchi gurux omillarga – o‘simlikni oziqlantirish meyyori, suv rejimi, barg satxi tuproq unumdorligi va boshqalar. Boshqarilmaydigon omillarga- quyosh nuri xavo xarorati va boshqalar. Keyinli yillarda tuproqdagi chirindi miqdori ozayib ketdi va tuproq unumdorligini pasayishiga , tuproqdagi suv oziq xususiyatini yomonlashiviga , buning oqibatida esa ildiz tizimi tomonidan tuproqqa solingan mineral o‘g‘itni kerakli chuqurlikka solish imkoniyatini pasayishiga bu esa o‘z navbatida o‘simlik tomonidan ozuqa moddalari va namdan kerakli darajada foydalana olishi qiyinlashib , xosildorligi va xosil sifati pasayib ketmoqda. Natijada ekinlardan ko‘zlangan miqdordagi xosilni olish uchun mineral o‘g‘it solish meyyorini ortirilishi to‘g‘ri kelmoqda. Bu esa yildan- yilga tuproq unumdorligini pasayishiga sabab bo‘lmoqda. Biz karam ostiga xar xil do‘zada va nisbatda solishni xosildorlikka tasirini o‘rganish maqsadida tajriba o‘tkazdik. Quydagi jadvalda kuzatuvlar natijasi berilgan. 5.1.1-jadval
Jadvaldagi berilgan malumotlar taxlilidan korinib turibdiki, tajriba variantlari ichida eng past xosil 560.0ts/ga karamda o‘g‘it solinganbirinchi variantda kuzatilgan eng ko‘p xosil 814ts/ga gektartga 300kg azot, 200 kg fosfor, 250kg kaliy solingan oltinchi variantda olindi. Gektariga 100kg azot va 250kg fosfor solinganda solingan o‘g‘it xosildorlikga kuchli tasir etmadi. Xosil o‘g‘itsiz variantlarga nisbatan 20-22ts/ga yuqori bo‘ldi xolos. Solingan o‘g‘itlar ichida azotli o‘g‘it xosil miqdoriga kuchli tasir etdi. O‘g‘it turlari karam sifatiga sezilarli tasir ko‘rsatdi. Karamga berilayotgan o‘g‘itlar turini o‘zgarishi karam saqlanuvchanligi va nuqtali nekroz bilan kasallanishiga sezilarli tabsir ko‘rsatadi.Karamga azot+ fosforli va azot , fosfor va kaliyli o‘g‘itlar (2 NPK) solinganda saqlash davrida maqsadli yo‘nalish kuzatiladi. Tajriba o‘tkazish davrida 4 oy saqlangandan keyin saqlangan karamni tovar qismi 71.3% tashkil etadi. Nuqtali nekroz bilan kasallanishi 27.8 34.3% ni tashkil etadi. Karamna kaliyli o‘g‘it fosforli o‘g‘it bilan birga va azotli o‘g‘it bilan birga berilganda karamni saqlanuvchanltigi yaxshi bo‘ladi.Bu variantlarda saqlashga qyilgan karamda tovar karam chaqishi 73.6-76.2%ni nuqtali nekroz bilan kasallanishi 16.3-26.1%ni tashkil etadi.Ko‘rinib turibdiki , yuqoridagi variantlardan (PK) (NK) va(NPK) solgsnda karamni tovar chiqishi 2.3-4.9 % yuqori bo‘ladi.Nuqtali nekroz bilan kasallangani esa pastda keltirilgan variantlardan 10.9-8.2% ga kam bo‘ladi. Karam o‘simligi kuzda xam tuproq unumdorligi va organo mineral o‘g‘itlagra talabchan emas. Lekin unumdor tuproq va o‘g‘it solinsa xosildorlik bir muncha ortadi. Karam o‘sishiga mineral o‘g‘itlar turli komrleksini organik o‘g‘it bilan birga solinsa va siderat ekinlardan foydalanish karam xosili va sifatini yuqori bo‘lishi, saqlanish sifatini yaxshilanishiga va tovar qismini ortishiga imkon yaratar ekan. 4.4 Karam navlarini saqlashga chidamliyligi. Malumki mamlakatimizda dexqonchilik muvsumiy xarakterga ega. Yil davomida 6-7 oyida meva-sabzavotlar etishtirilib kuz- qish oylarida axolini bunday maxsulotlarga bolgan extiyoji saqlangan meva- sabzavot xisobiga qondiriladi. Biz o‘simlik vegetatsiyasi davomida qancha ko‘p maxsulot etkazmaylik uni sifatli saqlay olmasak axolini kuz- qish davomidagi meva sabzavotlarga bo‘lgan extiyojini qondirish imkoniyati yo‘qoladi.Shuning uchun biz nafaqat yuqori xosil olish manosini uni shu bilan birga, ularni sifatli va uzoq muddat saqlash muammosini xam xal etishimiz kerak. Qishloq xo‘jaligi maxsulotlarini saqlash sifatiga bir qator omillar tasir ko‘rsatadi. Bunday omillar sarasiga turli xususiyatli qo‘llanilayotgan o‘g‘it meyori va o‘zaro nisbati , sug‘orish meyori va muddati, kasalik va zararkurandalar bilan zararlanish darajasi, tuproq tarkibi, xosilni eg‘ishtirish muddatlari, tashish va etkazish texnalogiyasi , saqlash sharoiti saqlash omboridagi xavo xarorati va nisbiy namligi va boshqa omillar kiradi. Biz Farg‘ona vodiysi sharoitida etishtirilayotgan karam navini saqlashga chidamliyligini o‘rganish mobaynida kuz- qishki mavsumda tajriba dalamizda 500 kg karamni saqlab olib uni muvaqqat omorda saqlab olamiz uni muvaqat omborda saqlab oltngan malumotni taxlil qilamiz.
Jadvalda berilgan malumotlardan ko‘rinib turibdiki navlar ichida eng chidamli nav Amager 611 bo‘lib chiqdi.Bu variantda saqlashga qo‘yilgan 500kg karamni saqlash nixoyasida saralangan sifatli karam miqdorini 468.6 kg.ni sifatsiz lekin ishlatilishga yaroqli karam 12.5 kg.ni , yaroqsiz karam esa 18.9kg ni tashkil etadi. Saqlash sifatli bo‘lishiga eng past ko‘rsatkichi Slova1305 navida sholi birinchi variantda kuzatiladi. Bu variantda saqlangan karam sifati barcha sortlarda sifatli -394.7 kg ni sifatsiz lekin foydalanishga yaroqli karam 72.9kg ni yaroqli karam esa 32.4 kg.ni tashkil etadi. Toshkent 10 navi saqlashga chidamliyligi bo‘yicha oraliq muvozanatni egallaydi. Bu variantda sifatli maxsulot 420.2 kg.ni sifatsiz lekin foydalanishga yaroqli maxsulot 23.2kg ni tashkil etadi. Demak o‘rganish uchta nav ichida saqlashga chidamliyligi Amoger-611 novi bo‘lib chiqdi.
Xosilini eg‘ishtirish jarayonida daladagi karam boshlarini tugatish orqali shunga amin bo‘lish mumkinki, ekilgan karam ko‘chatlari barchasi xam sifatli karam bo‘lavermayi. Umumiy ekilgan ko‘chatlarning malum bir qismi b-oo‘ xosil qilmaganini, malum bir qismini esa karam boshi xosil qilgani, lekin uni yorilib ketganini kuzatamiz. Bu xar ikki xosil uchun zararli bo‘lgan xodisa xam karamning nav xususiyatiga bog‘liq bo‘lib, u boshqa muxit tasirida malum miqdorda o‘zgarishi mumkin. Shuning uchun xam biz kechki karam ekini uchun nav tanlashdan oldin navning shu xususiyatiga etibor berishimiz kerak. Chunki shu bo‘lg‘usi xosil miqdori ana shu ko‘rsatkichga bog‘liq. Navga berilgan tavfsifnomana diqqat bilan qarasak uni asosiy xususiyati sifatiga navning etilgan karam boshi xosil qilgandagi tovar maxsuloti chiqimi beriladi u karamni erta, o‘rta va kechishi ormiga qarab 65-70% dan 90-92% gacha bo‘lishi mumkin. Bunda birga erga ekilgan karam ko‘chatlaridan qolgan qismi karam boshini sifatli berganligini rotsetdagi ifodasi beriladi. Agrotexnika tadbirlari qanchalik yuqori saviyada o‘tkazilsa karam xosilining tovar maxsulot qismi shunchalik yuqori bo‘ladi. .Karamga berilayotgan o‘g‘it meyori va turini karam xosili sifatiga tasiri
Jadvaldagi malumotlardan taxlili shuni ko‘rsatadiki , karamga mineral o‘g‘it solish va uni karam xosilining tovarlilik ko‘rsatkichiga tasir qilar ekan. O‘g‘it solinmagan nazorat variantidagi jami karamni 100% desak sifatli karam shundan 81.4% ni tashkil etgan bo‘lsa yorilgan karam boshi 7.7%ni tashkil etadi. Yorilgan karam bosh xosil yorilmagan qismi esa 9.7%ni tashkil etadi. Gektariga 100kg azot va 100 kg fosfor solingan ikkinchi variantda umumiy karamdan sifatli karam xissasi 82.19%ni tashkil etali. Yorilgan karam boshlarini ulushi 8.2%ni tashkil etadi. Bu ko‘rsatkichlar nazorat variantidan 0.7%ga ko‘pdir. Umuman karam o‘ramagan qismi esa 9.7%ni tashkil etadi va bu ko‘rsatkich nazorat variantidan 2.4%ga kamdir. Gektariga 200kg azot, 100 kg fosfor solingan uchinchi variantdan ko‘rsatkichlar yuqoridagi variantlardan ancha farq qiladi. Bu variantda tovar ko‘rinishiga ega bo‘lgan karam umuman barcha variantlar ichida eng ozi bo‘lib, u 77.7%ni tashkil etadi. Yorilgan karam boshlari bo‘yicha xam eng yomon ko‘rsatkich shu variantda bo‘lib u 13.1 %ni tashkil etadi. Oq bosh karamni istemol uchun va urug‘lik uchun etishtirish agrotexnikasini sezilarli farq kuzatilmaydi. Urug‘lik bosh karamni saqlash tashish dalaga ekish jarayonida ko‘proq isrofgarchilik kuzatiladi.Shu sababdan urug‘lik karam boshini azotli o‘g‘it bilan oziqlantirish uni saqlanuvchanligi va urug‘ maxsuldorligini mustaxkamlaydi.Shuni nazarga olgan xolda biz azotli o‘g‘it meyorini, past va yuqori balanslangan mineral ozuqalar bilan uni sifati saqlanuvchanligi va urug‘ maxsuldorligiga tasirini o‘rgandik. Karam ostiga solingan o‘g‘itlar ammiak siletrasi, donador superfosfat va kaliyli tuz ko‘rinishida berildi. Shuningdek tajribamizda yuqori balanslangan meyordagi o‘g‘itni tasirini o‘rgandik. Urug‘lik bosh karamni parvarish qilinishi barcha varianlarda bir xil bo‘ldi.Urug‘lik bosh karam sabzavot omborida 0-1S xaroratda va xavoning nisbiy namligi 85-90% namlikda saqlanadi.O‘sib boruvchi meyorda azotli o‘g‘it qo‘llash va balanslangan yuqori do‘zadagi o‘g‘itni qo‘llash, Urug‘lik karam boshining o‘rtacha vazni 3-variantdan 5-variantgacha 1.19-1.81 kg ga oradi. Karamni oziqlantirish saqlashga qo‘yilgan urug‘lik karam boshini sifatini yaxshilaydi.Olingan malumolar quydagi jadvalda berilgan. Mineral o‘g‘itlarni karamni biologik xosildorlik va karam boshi massasiga tasiri. jadval.
Malumki sabzavot ekinlari xosilini saqlash jarayonida xashoratlar kasalliklar ularni sifatiga salbiy tisir ko‘rsatadi. Bularga qarshi o‘z vaqtida kurash olib borilmasa saqlanayotgan maxsulot sifati buzulishi mumkin.2-Jadvalda o‘sib boruvchi azotli o‘g‘it meyori va yuqori do‘zada balanslangan mineral o‘g‘itlarni karamning biologik xosildorligi va nuqtali nekroz bilan kasallanishi xaqida malumotlar berilgan. Jadval Karam har xil turlarining biokimyoviy tarkibi (E.S. Karataev bo‘yicha, 1989)
4.6 Azotli o‘g‘it meyorini ortib borishini karam kimyoviy tarkibiga tasiri. Azotli o‘g‘itning ortib boruvchm miqdorini urug‘lik karam boshi kimyoviy tarkibiga tasiri. Malumki meva sabzavotlar kimyoviy tarkibi maxsulot turiga qarab bir –biridan farq qilishi mumkin. Bunday farqni qay darajada tafovut qilishi o‘simlik tur xususiyatiga bog‘liq bo‘lib, u tubdan farq qilishi yoki qisman farq qilishi mumkin. Shuni takidlash joizki sabzavotni etishtirish sharoiti xam qo‘llanilayotgan agrotexnika saviyasi sabzavotostiga solinayotgan organik o‘g‘itlar meyori va ularning o‘zaro nisbati xamda ularni solish muddati xam sezilarli tasir ko‘rsatishi xam mumkin. Biz azotli o‘g‘itni oshib boruvchi meyorini uning kimyoviy tarkibiga tasirini o‘rganish bo‘yicha olingan malumotlarni quydagi jadvalda ko‘ramiz. Azotli o‘g‘it meyorini ortib borishini saqlashga qo‘yilgan urug‘lik karam boshining kimyoviy tarkibiga tasiri. 5.3 jadval
Karamni oziqlantirish saqlashga qo‘yilgan karam boshi sifatiga tasir ko‘rsatdi. O‘rganilgan barcha variantlardagi karam boshlarida nitrat miqdorini ko‘payishi kuzatiladi. 100gr xo‘l massada variantlar ichida nitratning eng yuqori miqdori 285mg to‘rtinchi variantda va 277mg beshinchi variantda kuzatiladi. Bu miqdor nazorat variandagi nitrat miqdoriga nisbatan 1.2-1.7 barobar ko‘p deganidir. Karamni yuqori meyorda azotli o‘g‘it bilan oziqlantirish karam tarkibidagi qurq moda saxaroza, monosaxaridlarni miqdoriga tasir ko‘rsatadi. Karamning Slova 1305 navida quruq moda miqdori va saxaroza kamaygan bo‘lsa monosaxaridlar uchinchi variantda 0.78% ga 0.29%va 0.57% ga to‘rtinchi variant bo‘yicha esa mos ravishda 0.65-0.25 va 0.71% ga ortganini ko‘rdik. Yuqori meyorda o‘g‘it balanslangan meyorda variantlarda quruq moda miqdori 0.30% ga kamayadi.Monosaxarid esa 0.16 % ga ortadi. Yuqori meyorli azot fonida etishtirilgan karam saqlash davrida organagenez muddatini tez o‘tishiga sabab bo‘ladi va karam boshini erta yorilishiga olib keladi. Ekish materiali miqdorini kamaytiradi .Karamda isrofgarchilik 23-32%ni tashkil etadi. Saqlashning oxirgi muddati bilan azotli o‘g‘itlarni karamning saqlanuvchanligiga tasiri sezildi. Yuqori meyorda azot bilan va balanslangan o‘g‘it bilan oziqlantrilgan karam urug‘lik boshi barvaqt yorilib ketib isrofgarchilik yuzaga keladi. Urug‘lik karam bishiga azo‘tli o‘g‘it miqdori va balanslangan yuqori do‘zadagi o‘g‘it bir xilda tasir ko‘rsatadi. Urug‘lik karam boshini o‘sish va rivojlanish davomida yuqori do‘zada azotli oziqlanganligi uchun ko‘chat qalinligi keskin kamayib ketdi. Urug‘lik karam boshini saqlanuvchanligi. 5.4 jadval
Urug‘lik karam boshini saqlanuvchanligi xaqidagi malumot berilgan. Jadvaldagi berilgan malumotlarnatijadasidan ko‘rinib turibdiki, urug‘lik karam boshini tabiy kamayishiga o‘sib boruvchi meyordagi azotli o‘g‘it ko‘rsatadigon 3-variantdan boshlab azot meyorini ortishi va kotta meyordagi balanslangan o‘g‘it urug‘lik karamni tabiy kamayishiga tasir ko‘rsatadi. Shuningdek saqlanayotgan karam xolatini yomonlashuvi barglarning chiqitini ko‘paytirar ekan. Chiqitlar xisobiga vazin kamayishi to‘rtinchi beshinchi variantlarda eng yoqori bo‘ladi. Urug‘lik karam boshlarini yorilib ketishi eng yoqori 38% uchinchi variantda kuzatiladi va 38% ni tashkil qiladi. Shunday qilib karamni ostiga solinayotgan azotli o‘g‘it meyorini ortib borishi vazn yo‘qolishini ko‘paytiradi . Bu ko‘rsatgich tortinchi variantda 70.4%ni beshinchi variantda 79%ni tashkil etdi. Karamni oziqlantirish sharoitini karam xosili urug‘lik sifatiga tasiri. 6.5.-jadval.
Onalik karam boshini mineral oziqlanish sharoitini urug‘ xosildorligi va urug‘ sifatiga ta’siri. Ikki yillik sabzovot ekinlari ichida karam urug‘chiligi anchayin nozik ish bo‘lib xisoblanadi.Chunki saqlashga qo‘yilgan karam boshini muhim biologik xususiyati ichida eng salbiy tomoni unda tinim davrin chuqur emasligidir,ya’niysaqlashga qo‘yilgan karam sal qulay sharoit bo‘lishi bilan yorilib urug‘poya xosil qiladi.Xosil bo‘lgan urug‘poya juda ham mo‘rt bo‘lib ,salgina mexani ta’sir natijasida jiddiy shikastlanadi va u urug‘ berish xususiyatini yo‘qotadi.Tajribamizda urug‘li karam boshini saqlash oxirida azotli o‘g‘itni urug‘li karam boshini saqlanuvchanligiga ta’siri sezildi.Yuqori dozada azotli o‘g‘it bilan oziqlantirilgan variantlardagi urug‘li karam boshlari kulrang chirish kaalligi bilan kuchliroq zararlandi. Kulrang chirish kasalligi bilan kuchliroq zararlangan variantlardakaram boshini yorilishi ham ko‘proq kuzatildi Mazkur variantlarda mos ravishdakaram boshini tozalash tufayli chiqit ko‘p bo‘ldi.Bu esa urug‘li karam boshini saqlanuvchanligiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.Urug‘li karam dalaga ekilgandan keyingi o‘suv va rivojlanishi davridak o‘chat siyaklashuvi kuzatildi.Urug‘liklarni xalok bo‘lishining muxim belgisi-markaziy gul poyaning uchinikuyganga o‘xshab jonsizlanishidirTщrtinchi va beshinchi variantlarda urug‘- asosan o‘rinbosar novdalar xissobiga olindi.Urug‘li karam boshlari sonini kamayishi gektar xisobiga olinayotgan urug‘ miqdorini keskin kamayishiga sabab bo‘ldi.Tajribavariantlari orasida eng yuqori urug‘ xosili gektar xisobiga 130kg azot,120 kg fosfor va190 kg kaliy solingan nazorat variantida olindi.Urug‘lik karmga solinayotgan o‘g‘itlar me’yorini ortib borishi urug‘lik karam ko‘chat qalinligiga salbiy ta’sir etdi. Tajribamizda urug‘li karam ko‘chatini eng kam nazorat variantida kuzatildi va bu ko‘rsatkich 10.3 tashkil etdi. Karamga solinayotgan azot meyorini 70 kg/ga ga etkazilishi ko‘chat siyraklashishi 36.3% ga ko‘tarilishiga sabab bo‘ldi. O‘g‘it meyorini bunday ortishi ko‘chat siyraklashishi 2.5% ga ortishiga sabab bo‘ldi. Urug‘li ko‘chatni bunday siyraklanishi olinajak urug‘ miqdorini pasayishiga sabab bo‘ldi. Eng yuqori urug‘ xosili nazorat variantida olindi.1 gektar xisobinga 1754 kg olingan bo‘lsa eng past urug‘ xosili gektariga 270kg azot,120 kg fosfor, va 190 kg kaliy solingan uchinchi variant olindi. 1000 ta urug‘ massasi nazorat variantida kuzatildi va u 4,9 gr ni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich bo‘yicha eng past natija 3-variantda kuzatildi. Olingan karam urug‘ining boshqa sifat ko‘rsatkichlari variantlar bo‘yicha bir biriga yaqin bo‘ldi. Yuqoridagi ma’lumotlarga asoslanib urug‘li karam etishtirish uchun mineral o‘g‘itning optimal meyori azotli 130 kg/ga , fosfor 120 kg/ga , kaliy 190 kg/ga chidamliligi, va urug‘ mahsuloti sifati agrotexnika talablariga to‘liq .javob baradi. Urug‘lik karamni mineral o‘g‘it bilan oziqlantirish sharoitini urug‘ xosildorligi va sifatiga tasiri. 6.6 jadval.
Urug‘likning sifat ko‘rsatkisini taxlil qilib urug‘lik karamni oziqlantirish meyorini , urug‘likning absalyut vazniga (g) tasir ko‘rsitganligi jadvalda ko‘rinib turipti. Eng kotta vazindagi 4.90 gr va 4.80 gr variantlarga mos ravishda 1-va 5- variantlarda ko‘rsatilgan. Unib chiqish energiyasi bo‘yicha 1-3 va 5 variantlarda unub chiqish energiyasi eng yuqori bo‘ladi. Malumki urug‘ning sifat ko‘rsatkichi bu urug‘ning unuvchanligidir, chunki urug‘ unuvchanligi past bo‘lsa gektarda tekis ko‘chat xosil qilib bo‘lmaydi. Tajribamizdan eng yuqori urug‘ unuvchanligi 1-2 , 3-4 variantlarda kuzatildi. Turli. nav 6karam 3 saqlashni iqtisodiy samaradorligi. Inson faoliyatining qaysi soxasi bo‘lmasin qo‘llayotgan tadbiri, ijtimoiy faoliyati o‘zi va jamiyat uchun moyiligi yoki moddiy foyda berish kerak. Tadbirkor xo‘jalik faoliyati bilan shug‘ulanar ekan uning asosiy maqsadi iqtmsodiy samaradorlikga erishish yani xo‘jalik faoliyatini moddiy foydasini oshirishdir. Aks xolda ishlab chiqarish bilan shug‘ulanishni keragi yo‘qdir. Sababi sarf etilgan moddiy xarajat o‘rnini va ishlab chiqarishni yanada takomillashtirish uchun qo‘chimcha foyda olish talab etiladi. Shunday xollar bo‘lishi mumkinki, dexqonchilikda agrotexnalogiya yangiliklarini qo‘llash, qo‘shimcha o‘g‘it solish va boshqa tadbirlar qo‘llash orqali olinayotgan qo‘shimchi xosilning foydasi keltirilgan foydasi xarajatlar xam bo‘ladi va bu ishlab chiqarishni barbod bo‘lishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shuninig uchun xosildorlikni yuksalishiga imkon beruvchi lekin aslida iqtisodiy foyda bermaydigon bunday yangilik ishlab chiqarishga tadbiq etilmaydi. Shuning uchun ishlab chiqarishdagi qollanilayotgan yangi texnalogiya oshirish meyoridagi mineral o‘g‘itlar, sug‘orish rejimini va boshqalarni tajriba dalasida sinab bilib uni iqtisodiy samaradorligi xar taraflama o‘zgarish kerak.Bunda u bizga xar taraflama foyda berishi kerak Mineral va maxalliy o‘g‘it meyorini karamga qo‘llashning iqtisodiy samaradorligi
Yuqoridagi jadvalda karam saqlashni navlar bo‘yicha iqtisodiy samaradorligi natijasi keltirilgan. Jadvalda berilgan malumotlardan ko‘rinib turibtiki o‘rganilgan navlar iqtisodiy samaradorlik Slova-1305 navi ekilishi birinchi variant karamda kuzatiladi.Chunki saqlash jarayonidan bu variantning sifatli karam miqdori eng kam bo‘lgani kuzatildi va u 394.7 kg.ni tashkil etdi. Umuman 50t karamni saqlash natijasida 858690 so‘m daromad qilinib shartli sof foyda 1065690 so‘mni tashkil etdi. Rentabellik darajasi 414% ni tashkil etadi. Saqlash davrida eng yuqori iqtisodiy ko‘rsatkich Amoger -611 navida kuzatildi va bu variantning olinish daromadi 952752 so‘mni tashkil etdi. Daromadga mos ravishda bu variant eng yuqori sof foyda -1159752 so‘m olindi va rentabellik darashasi 460%ni tashkil etdi. Toshkent -10 navida esa olingan daromad 11191383- so‘mni , sof foyda 1326138-so‘mni tashkil etib rentabellik darajasi 540%ni tashkil etdi. Shunday qilib karamni barcha navi xam saqlash natijasida foyda olish imkonini beradi lekin bularni ichida eng yaxshi ko‘rsatgich Amoger -611 navida kuzatiladi. V. TURLI NAV KARAM SAQLASHNI IQTISODIY SAMARADORLIGI. Inson faoliyatining qaysi soxasi bo‘lmasin qo‘llayotgan tadbiri, ijtimoiy faoliyati o‘zi va jamiyat uchun moyiligi yoki moddiy foyda berish kerak. Tadbirkor xo‘jalik faoliyati bilan shug‘ulanar ekan uning asosiy maqsadi iqtmsodiy samaradorlikga erishish yani xo‘jalik faoliyatini moddiy foydasini oshirishdir. Aks xolda ishlab chiqarish bilan shug‘ulanishni keragi yo‘qdir. Sababi sarf etilgan moddiy xarajat o‘rnini va ishlab chiqarishni yanada takomillashtirish uchun qo‘chimcha foyda olish talab etiladi. Shunday xollar bo‘lishi mumkinki, dexqonchilikda agrotexnalogiya yangiliklarini qo‘llash, qo‘shimcha o‘g‘it solish va boshqa tadbirlar qo‘llash orqali olinayotgan qo‘shimchi xosilning foydasi keltirilgan foydasi xarajatlar xam bo‘ladi va bu ishlab chiqarishni barbod bo‘lishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shuninig uchun xosildorlikni yuksalishiga imkon beruvchi lekin aslida iqtisodiy foyda bermaydigon bunday yangilik ishlab chiqarishga tadbiq etilmaydi. Shuning uchun ishlab chiqarishdagi qollanilayotgan yangi texnalogiya oshirish meyoridagi mineral o‘g‘itlar, sug‘orish rejimini va boshqalarni tajriba dalasida sinab bilib uni iqtisodiy samaradorligi xar taraflama o‘zgarish kerak.Bunda u bizga xar taraflama foyda berishi kerak . Mineral va maxalliy o‘g‘it meyorini karamga qo‘llashning iqtisodiy samaradorligi
Yuqoridagi jadvalda karam saqlashni navlar bo‘yicha iqtisodiy samaradorligi natijasi keltirilgan. Jadvalda berilgan malumotlardan ko‘rinib turibtiki o‘rganilgan navlar iqtisodiy samaradorlik Slova-1305 navi ekilishi birinchi variant karamda kuzatiladi.Chunki saqlash jarayonidan bu variantning sifatli karam miqdori eng kam bo‘lgani kuzatildi va u 394.7 kg.ni tashkil etdi. Umuman 50t karamni saqlash natijasida 858690 so‘m daromad qilinib shartli sof foyda 1065690 so‘mni tashkil etdi. Rentabellik darajasi 414% ni tashkil etadi. Saqlash davrida eng yuqori iqtisodiy ko‘rsatkich Amoger -611 navida kuzatildi va bu variantning olinish daromadi 952752 so‘mni tashkil etdi. Daromadga mos ravishda bu variant eng yuqori sof foyda -1159752 so‘m olindi va rentabellik darashasi 460%ni tashkil etdi. Toshkent -10 navida esa olingan daromad 11191383- so‘mni , sof foyda 1326138-so‘mni tashkil etib rentabellik darajasi 540%ni tashkil etdi. Shunday qilib karamni barcha navi xam saqlash natijasida foyda olish imkonini beradi lekin bularni ichida eng yaxshi ko‘rsatgich Amoger -611 navida kuzatiladi. Karamning biologik xosili azotli o‘g‘itni qo‘llash meyoriga mos ravishda ortib borishini kuzatish mumkin. 4-va 5-variantlarda biologik xosil nazorat variantiga qaraganda 48-52%ga yuqori bo‘ladi. Azot meyyorini ortishi saqlanayotgan karam boshiga nuqtali nekroz rivojlanishiga tasir ko‘rsatmaydi. [ОКОЗ: 1.09.00.00.00 Тадбиркорлик ва хўжалик фаолияти / 09.14.00.00 Қишлоқ хўжалиги / 09.14.17.00 Қишлоқ хўжалигидаги шартномалар / 09.14.17.03 Қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчиларини моддий-техник жиҳатдан таъминлаш; 2.09.00.00.00 Тадбиркорлик ва хўжалик фаолияти / 09.14.00.00 Қишлоқ хўжалиги / 09.14.20.00 Қишлоқ хўжалиги техникаси ва технологиялари] [ТСЗ: 1.Иқтисодиёт / Қишлоқ хўжалиги] XORIJIY INVESTITSIYA VI.XORIJIY INVESTITSIYA O'zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan faol investitsiya siyosati. So‘nggi yillarda respublikamizning agrar sektorini xalqaro standartlarga muvofiq hamda mamlakat hududlarining tabiiy iqlim va tuproq sharoitlariga javob beradigan zamonaviy mahalliy va xorijiy qishloq xo‘jaligi texnikalari bilan ta’minlash bo‘yicha faol chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xususan, birgina 2018 yilda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilariga, birinchi navbatda, fermer xo‘jaliklari, paxta-to‘qimachilik ishlab chiqarishni tashkil etuvchilar va klasterlarga 33,7 mingdan ortiq qishloq xo‘jaligi texnikalari etkazib berildi. Bu esa 2017 yilgi ko‘rsatkichlar bilan taqqoslaganda 1,5 baravarga ko‘p. Amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarga qaramasdan, mavjud qishloq xo‘jaligi texnikalarining 25 foizidan ortig‘i 15 yildan ortiq muddat mobaynida ekspluatatsiya qilinmoqda, shu bois qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarini sifatli va arzon texnikalar bilan ta’minlash ustuvor vazifa bo‘lib qolmoqda va davlat tomonidan yanada qo‘llab-quvvatlashni taqozo etadi. Farg‘onada 2018-yilda viloyat iqtisodiyotiga 152,7 million dollar miqdoridagi to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiya mablag‘lari jalb etildi. Bu 2017-yilda o‘zlashtirilgan investitsiyalarga nisbatan 3,2 barobar ko‘pdir. Joriy yilda to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hisobidan Farg‘ona viloyatida 105 million dollarlik 13 ta loyihani amalga oshirish, mavjud imkoniyatlar asosida ularning salmog‘ini ko‘paytirish, ko‘plab davlatlar bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yishga alohida e’tibor qaratilmoqda. O‘tgan yili viloyat iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga investitsiyalar kiritish hajmini kengaytirish bo‘yicha 20 dan ortiq tashriflar amalga oshirildi. 2018-yil 12–14-iyul kunlari Farg‘ona viloyati delegatsiyasining Xitoyga tashrifi davomida qiymati 407,2 million dollar miqdoridagi memorandum imzolandi. Mazkur hamkorlik bitimlarida qurilish mollari ishlab chiqarish, avtomobil sanoati uchun zarur butlovchi qismlar ishlab chiqarish, kimyo va neft mahsulotlarini ikkilamchi qayta ishlash orqali sulfat, polimer va uglerod ishlab chiqarish, chinni buyumlar ishlab chiqarish sohasidagi loyihalarni amalga oshirish rejalashtirilgan. Ayni paytga qadar mazkur kelishuvlar asosida bir qator loyihalar amalga oshirildi. Xitoyning The Urumqi Silk Road Power Trading kompaniyasining 3,4 million dollar miqdoridagi investitsiya mablag‘i o‘zlashtirilishi evaziga avtomobillar uchun gaz balloni va butlovchi qismlar ishlab chiqarish hamda Zibo Herui China kompaniyasining 2,3 million dollar miqdoridagi investitsiya mablag‘larini o‘zlashtirish evaziga kafel ishlab chiqarish loyihalari ishga tushirildi. Viloyat hokimi boshchiligidagi delegatsiyaning 2018-yil 23–26-iyul kunlari Koreyaga xizmat safari natijasida Farg‘ona viloyati va “Incheon” erkin iqtisodiy zonasi o‘rtasida hamkorlik memorandumi imzolandi. O‘zbekistonning Koreyadagi elchixonasi ko‘magida 222,5 million dollar qiymatida 8 ta qo‘shma investitsion loyihani amalga oshirish bo‘yicha boshlang‘ich kelishuvlarga erishildi. Janubiy Koreyaning ilg‘or kompaniyalari bilan hamkorlikda Farg‘ona shahridagi “Vinchemikal” qo‘shma korxonasida qiymati 2 million dollar bo‘lgan, qurilish materiallari sanoatida O‘rta Osiyoda yagona termo izolyatsion oboylar ishlab chiqarish hamda “Listem Fergana” qo‘shma korxonasida rentgen apparatlari ishlab chiqarish bo‘yicha qiymati 8 million dollarlik loyiha ishga tushirilmoqda. Davlatimiz raxbarining o'tgan yili 12-13 iyun kunlari viloyatga tashrifi chog'ida hududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo'yicha muhim vazifalar belgilab berilgan edi. Shu davr mobaynida mazkur masalalar ijrosiga alohida e'tibor qaratildi. 2018-yilda viloyat iqtisodiyotiga 152,7 million dollar miqdoridagi to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiya mablag‘lari jalb etildi. Natijada qo'shma korxonalar soni 80 taga ko'payib, 283 taga etdi. Joriy yil yanvar-mart oylarida 66 million dollarlik xorijiy investitsiyalar o'zlashtirilib, ''Winchemical'', ''Listem Fergana'' kabi qo'shma korxonalar ishga tushirildi. 2019- yil 6-7 may kunlari Prezidentimiz Sh. Mirziyoev hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo'yicha islohotlarning borishi, amalga oshirilayotgan yirik loyihalar va avval berilgan topshiriqlar ijrosi bilan maqsadida viloyatimizga tashrif buyurdi.Davlatimiz raxbarining viloyatlarga tashrifi chog'ida o'sha hududning o'ziga xos xxususiyatlaridan kelib chiqib, ijtimoiy-iqtisodiy soxalarni rivojlantirish, odamlarning hayotdan rozi bo'lib yashashi uchun alohida-alohida rejalar qilish an'anaga aylandi. Farg'ona viloyatiga tashrif ham shunday bo'ldi. Sh. Mirziyoev viloyatdagi yirik loyihalar bilan tanishar ekan, to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarni jalb etish xisobidan tumanlarga sanoatmi olib kirish, bandlikni ta'minlash, xotin-qizlar va yoshlar manfaatlarini ro'yobga chiqarish masalalariga alohida e'tibor qaratdi. Xududda o'tgan bir yilda erishilgan natijalar chuqur taxlil qilinib, kelasi yilga mo'ljallangan vazifalar muxokama etildi. Dunyo bozoriga chiqish uchun raqobatbardosh bo'lish, sanoat o'rtacha rivojlangan tumanlarda eksportbop maxsulotlar ishlab chiqarishni yo'lga qo'yish, eng asosiysi, viloyat iqtisodiyotiga sarmoya, texnologiya va innovatsiyalarni jalb etish bo'yicha tegishli yo'nalishlar belgilandi. Farg‘onada 2018-yilda viloyat iqtisodiyotiga 152,7 million dollar miqdoridagi to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiya mablag‘lari jalb etildi. Bu 2017-yilda o‘zlashtirilgan investitsiyalarga nisbatan 3,2 barobar ko‘pdir. Joriy yilda to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hisobidan Farg‘ona viloyatida 105 million dollarlik 13 ta loyihani amalga oshirish, mavjud imkoniyatlar asosida ularning salmog‘ini ko‘paytirish, ko‘plab davlatlar bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yishga alohida e’tibor qaratilmoqda. O‘tgan yili viloyat iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga investitsiyalar kiritish hajmini kengaytirish bo‘yicha 20 dan ortiq tashriflar amalga oshirildi. 2018-yil 12–14-iyul kunlari Farg‘ona viloyati delegatsiyasining Xitoyga tashrifi davomida qiymati 407,2 million dollar miqdoridagi memorandum imzolandi. Mazkur hamkorlik bitimlarida qurilish mollari ishlab chiqarish, avtomobil sanoati uchun zarur butlovchi qismlar ishlab chiqarish, kimyo va neft mahsulotlarini ikkilamchi qayta ishlash orqali sulfat, polimer va uglerod ishlab chiqarish, chinni buyumlar ishlab chiqarish sohasidagi loyihalarni amalga oshirish rejalashtirilgan. Ayni paytga qadar mazkur kelishuvlar asosida bir qator loyihalar amalga oshirildi. Xitoyning The Urumqi Silk Road Power Trading kompaniyasining 3,4 million dollar miqdoridagi investitsiya mablag‘i o‘zlashtirilishi evaziga avtomobillar uchun gaz balloni va butlovchi qismlar ishlab chiqarish hamda Zibo Herui China kompaniyasining 2,3 million dollar miqdoridagi investitsiya mablag‘larini o‘zlashtirish evaziga kafel ishlab chiqarish loyihalari ishga tushirildi. Viloyat hokimi boshchiligidagi delegatsiyaning 2018-yil 23–26-iyul kunlari Koreyaga xizmat safari natijasida Farg‘ona viloyati va “Incheon” erkin iqtisodiy zonasi o‘rtasida hamkorlik memorandumi imzolandi. O‘zbekistonning Koreyadagi elchixonasi ko‘magida 222,5 million dollar qiymatida 8 ta qo‘shma investitsion loyihani amalga oshirish bo‘yicha boshlang‘ich kelishuvlarga erishildi. Janubiy Koreyaning ilg‘or kompaniyalari bilan hamkorlikda Farg‘ona shahridagi “Vinchemikal” qo‘shma korxonasida qiymati 2 million dollar bo‘lgan, qurilish materiallari sanoatida O‘rta Osiyoda yagona termo izolyatsion oboylar ishlab chiqarish hamda “Listem Fergana” qo‘shma korxonasida rentgen apparatlari ishlab chiqarish bo‘yicha qiymati 8 million dollarlik loyiha ishga tushirilmoqda. Mamlakatimizda investitsiya siyosatini tubdan takomillashtirish va isloh qilish, uni amalga oshirish yuzasidan zamonaviy, samarali yondashuv va mexanizmlarni joriy etish, shuningdek, investitsiya jarayonlarini jadallashtirish va umuman ishbilarmonlik muhitini yaxshilash bo‘yicha izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.Amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar, avvalambor, iqtisodiyot tarmoqlarini, ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmalarini jadal rivojlantirish va modernizatsiya qilishni, sanoat ishlab chiqarishni kompleks diversifikatsiya qilish va uning raqobatbardoshligini oshirishni ta’minlashga xizmat qilmoqda.
1.O‘zbekiston Respublikasining «Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi Qonuni 13-moddasiga muvofiq korxonalarda mehnatning sog‘lom va xavfsiz sharoitlarini ta’minlash, ishlab chiqarishning xavfli va zararli omillari ustidan nazorat o‘rnatilishini tashkil etish va nazoratning natijalari to‘g‘risida mehnat jamoalarini o‘z vaqtida xabardor qilish ma’muriyat zimmasiga yuklanadi. Mehnatni muhofaza qilish, bu tegishli qonun va meyoriy hujjatlarga binoan amal qiluvchi, insonning mehnat jarayonidagi xavfsizligi, sihat-salomatligi va ishqobiliyati saqlanishini taminlashga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, sanitariya-gigiena hamda davolash profilaktika tadbirlari va vositalari tizimidir. Boshqacha aytganda, korxona ishchilari uchun sog‘lom va xavfsiz mehnat qilish sharoitlarini taminlaydigan huquqiy, texnik va sanitar meyorlari tizimi mehnatni muhofaza qilish deyiladi. Bu tizimning tarkibiy qismlari: Mehnat qonunlari; xavfsizlik texnikasi; ishlab chiqarish sanitariyasidan iborat. Mehnat qonunlarining asosini Konstitutsiyaga asoslangan mehnat kodeksi va hukumat qarorlari tashkil qiladi. Xavfsizlik texnikasi tashkiliy, texnik tadbirlar va vositalar tizimi bo‘lib, jarohatlanishga olib keluvchi ishlab chiqarish omillarining ishlovchilarga tasirini bartaraf qilishga yo‘naltirilgan. Ishlab chiqarish sanitariyasi tashkiliy va sanitar-gigienik tadbirlar va vositalar tizimi bo‘lib, ishlovchilarni kasallanishiga olib keluvchi ishlab chiqarish omillari tasirining oldini olishga qaratilgan. Texnika xavfsizligi va sanoat sanitariyasi bo‘yicha yo‘riqnomalarni barcha ishchilarga berish hamda ish joylaridagi ko‘rinarli va yaxshi yoritilgan joyda, oyna ostida osib qo‘yilishi talab etiladi. Yangi ishga kirgan va bir ishdan boshqasiga o‘tgan barcha xodimlar, ular ishlaydigan uskuna, agregat hamda mexanizmlarning tuzilish va xususiyatlari bilan oldindan tanishishlari, texnika xavfsizligini bilishlari, shuningdek ish joylarida xavfsiz ishlash usullarini ko‘rib o‘rganishlari kerak. Uskunalarda nosozliklarni bartaraf etish, tozalash va moylashga oid barcha zarur ishlarni faqat uskuna elektr manbalaridan uzib qo‘yilgandan va ishga tushirish uskunasiga ogohlantiruvchi plakat osib qo‘yilgandan keyin amalga oshiriladi. Uskunani to‘xtatgan va plakat osgan shaxsgina uskunaning ishga tushirish qurilmasidan ogohlantiruvchi plakatni olishi va uni yana ishga tushirishi mumkin. Uskunaning ish holatida qurilmaning to‘siqlarini, eshiklarini ochish va olib qo‘yish taqiqlanadi. Uskunalarga texnika xavfsizligi bo‘yicha qo‘yiladigan umumiy talablar: hamma turg‘un uskuna va agregatlarni mustahkam asos yoki poydevorga o‘rnatish, ularni tayyorlovchi zavodlarning ko‘rsatmasiga binoan mahkamlash kerak; mexanizmlarning jami aylanadigan va harakatlanadigan qismlari (valning chiqib turgan uchlarini, harakatga keltiruvchi tishli va tasmali uzatmalar)ni ishonchli to‘siq va qopqoqlar bilan yopish lozim; xizmat ko‘rsatish uchun tez-tez yaqinlashishni talab qiladigan joylarda mashina harakatlantirgichi bilan elektr to‘sqichi bo‘lgan to‘siq va qopqoqlar o‘rnatiladi; hamma harakatlanuvchi mexanizm va dastgohlar, uskuna hamda agregatlarni, ularning to‘siq va blokirovkalarini soz holatda saqlash tavsiya qilinadi. Yopiq va o‘yiqlari bo‘lgan shkivlarni uskuna o‘rnatishga ruxsat etilmaydi; uskuna, mexanizm va dastgohlar yurgizish qurilmalariga ega bo‘lishi kerak, bu ularning o‘z-o‘zidan ishlashiga imkon bermaydi va oson to‘xtatishni taminlaydi; barcha uskuna va dastgohlarda kirgizish moslamalarini ko‘rinarli joylarda, tez-tez olinmaydigan qismlarda joylashtirish kerak; barcha ishlab chiqarish uskunalarining pol yoki ish maydonchasi sathida 2 m gacha balandlikda joylashgan, aylanadigan va harakatlanadigan qismlari to‘siq bilan jihozlanishi kerak; uskuna korpusidagi to‘siqlar, eng xavfli uzellarning eshik va qopqoqlari xavfsizlik bloki bilan jihozlanishi talab etiladi; ish jarayonida chang ajratuvchi texnologik uskunalarni, zichlash hamda havo so‘ruvchi qurilmalar va ishlab chiqarish binolarida meyoriy ish sharoitlarini taminlovchi moslamalar bilan taminlanishi lozim; chang tutkichlarda ushlab qolinadigan iflosliklarni, chang va boshqa aralashmalarni iflos yig‘ish bunkeriga uzatish qurilmalari bilan jihozlash maqsadga muvofiqdir; changning tashqariga chiqishiga yo‘lqo‘ymaslik uchun texnologik uskunalar, xomashyo mahsulotlarni taqsimlash, uzatish va yig‘ishtirish vositalarining qopqoqlari germetik zich yopilishi lozim. Texnologik uskunalarni, moslama-mexanizmlarini ishlatish ularda to‘siqlar, ogohlantirish qurilmalari yoki chang so‘ruvchi moslamalar yo‘q bo‘lganda taqiqlanadi. Ochiladigan va olinadigan qobiqlar, eshik va to‘siqlarning ichki yuzasi, vallar uchi, shkiv hamda shesterniyalarning gaykasini sariq yoki qizil rangga bo‘yash tavsiya qilinadi. Loyiha ishida metrologik sharoitni ifodalovchi omillar havoning harorati, nisbiy namligi, barometrik, atmosfera bosimi va ish joylaridagi havo harakatining tozaligi kishining ish qobiliyatiga, mehnat unumdorligiga va inson organizmi jarayonlariga katta ta’sir ko‘rsatishlari e’tiborga olingan. Yilning sovuq va o‘zgaruvchan davrlari uchun ishlab chiqarish binolaridagi mo‘‘tadil havo harorati 16-22oS, nisbiy namligi 40—60%, havo oqimi tezligi 0,1-0,3 m/s deb qabul qilingan, ruxsat etilgan havo harorati esa 18-20oS, nisbiy namligi -75%, havo oqimi tezligi 0,3-0,5m/s ta’minlanishi kerak. Issiq davr uchun maqbul havo harorati 30-60%, havo oqimi tezligi 0,3—0,7m/s belgilangan, ruxsat etilgan havo harorati 33oS gacha, nisbiy namlik 75%, havo oqimi tezligi 0,3-0,1m/s ta’minlanishi kerak. Shamollatish qurilmalari va havoni mo‘‘tadillash sistemalarining yong‘in hamda portlash jihatidan havfsiz ishlashini ta’minlash uchun «yong‘inga qarshi talablar» «loyhalashni ta’minlashning asosiy qoidalari» va «loyhalash me’yorlari»ga muvofiq yong‘inni oldini olishga doir ko‘rsatmalarga qat’iy e’tibor berilishi kerak. Avtoklav bo‘limlarida qabul qilish jarayonlarida mustaqil sun’iy xususiyatli tortuvchi ventilyatsiya ko‘zda tutilishi lozim. Mahalliyo so‘ruvchi va umum almashinuvchi tortuvchi ventilyatsiya alohida joylashtirilishi talab etiladi. Yuklarni gorizontal yo‘nalishida tashish va ortish uchun erda yuradigan transportlardan foydalaniladi. Bunday transport asosan yuklarni texnologik jarayon boshlanadigan joyga va tayyor bo‘lgan mahsulotni omborxonaga tashib keltirishga imkon beradi. Yuk ko‘tarish mehanizimlarida xavfsiz – foydalanish uchun ayniqsa ularning tayanch qismlari, arqon tros, ilgak va boshqa qismlari mustaxkam qilib tayyorlanishi lozim. Yuk ko‘tarish va tashish vositalarini havfsiz ishlatishga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat: hamma aylanuvchi va harakatlanuvchi qismlari hamda mehanizmlari ishonchli to‘siqqa ega bo‘lishi, signalizatsiya blokirovkali tormozlari ishonchli ishlashi kerak. Orqaga yurib ketmasligi uchun transportyor va konveerlarda soz tormozlar bo‘lishi lozim. Tezlikni cheklab turish uchun transportyor va konveerlar tezlik ikilagichlar bilan ta’minlanishi lozim. Omborxonalar va ayrim sexlardan konveyrlarning havfsiz harakat tezligi 0,2 m/s dan oshmasligi zarur. Barcha ishlov berish va saqlash xonalarida portlash va yong‘in xavfi kategoriyasi aniqlanishi lozim. Texnologik jarayonlarni ishlab chiqarishini himoyasi yong‘in xavfi tahlili bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. U o‘z ichiga quyidagilarni oladi: ishlab chiqarish texnologiyasini o‘rganish; yong‘in portlash xavfi bo‘lgan modda va materiallarga baho berish; ishlab chiqarishda yong‘in muhitini hosil bo‘lishining sabablarini aniqlash; yong‘inga qarshi himoya tizmini ishlab chiqish, shuningdek, yong‘in xavfsizligini ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan tashkiliy-texnik tadbirlarni ta’minlash kabilar. Korxona uskunalari amaldan GOST vak OSTlar uskuna uchun konstruktorlik talablariga javob berish kerak. Uskunalarning yiish mexanizmlarini konstruksiya kompanovkasi va joylashishi texnika xavfsizligi qoidalariga javob berishi kerak. Avariyasiz ish xolatini ta’minlash kerak. Montaj, ekspluatatsiya va remont jihatdan xavfsizlik talablariga javob berishi kerak. Yuqori qoldiq bosim va vakuum sharoitlarida ishlovchi texnologik apparatlar, gidravlik va pnevmatik sinovdan o‘tib, germetikligi tekshirilishi lozim. Yuqori bosimlarda ishlovchi apparatlarni loyixalash, tayyorlash va ekspluatatsiya qilish, shuningdek uning tayyorlash uchun zarur materiallar O‘zbekiston Respublikasi Davlat texnik nazorat komiteti tomonidan tasdiqlangan. Yuqori bosimlarda ishlovchi qurilmalarning tuzilishi va xavfsizlik ekspluatatsiyasi qilinish qoidalariga javob berish kerak. Texnologik apparatlar blanshirovka qozonlar, drobilkalar yoki ularning ayrim qismlar zararli chiqindilar (bug‘lar, gazlar, chang aralashayotgan) germetik xolda bo‘lishi. Buning iloji bo‘lmasa maxalliy so‘rib oluvchi uskunalar o‘rnatilishi kerak. Konstruktiv jixatlar to‘sishini iloji bo‘lmagan havfli zonalar fotomenerovka yoki boshqa bir beontaktsiz blokirovka ega bo‘lishi kerak. Ko‘rish chegarasida tashqarida joylashgan mashina va apparatlar uzinligi 20 m katta bo‘lgan avtomatlashtrilgan mashinalar, agregatlar, transportyorlar, pasterizatorlar, avtomatik ishlovchi mavxum analiz qilishga ega bo‘lishi kerak. Ogoxlantiruvchi yoquvchi tablichkalar ko‘rinarli joylarda bo‘lishi kerak. Ogoxlantiruvchi yozuvli tablichkalar ko‘rinarli joylarda bo‘lishi va amaldagi GOST talablariga javob berishi kerak. Ishchi joylashgan uskunalarning issiq yuzasi xarorati 450 Sdan yuqori bo‘lishi kerak emas. Ishchilarda xarorat 100 0S yoki undan past bo‘lgan uskunalar yuzasida xarorat 35 0S ni tashkil etishi lozim. 115m balandlikda tepada o‘rnatilgan transportyorlarni pastiga silliq setkalari o‘rnatilgan bo‘lishi kerak. Kesuvchi mashinalarning pichoqlari ishga tushiruvchi qurilma bilan blokirovka qilingan kojuklari bilan berkitilgan bo‘lishi kerak. Probirka mashinalari bunkerdagi massa berilgan satxga etgach, xom ashyo kelishini to‘xtatuvchi blokirovka uskunalar bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak. Ishchilarda bo‘lgan xavfli va zararli ishlab chiqarish faktorlarini ta’sirini oldini oluvchi yoki kamaytiruvchi vositalar ximoya vositalari deyiladi. Individual ximoya vositalarida maxsus kiyim va poyvazallar ko‘rish, eshtish, nafas olish organlar va qul ayoqlar ximoyasi uchun mo‘ljallangan vositalar kiradi.
Xozirgi kunda suniy sovutilgan sabzavot saqlagichlar miqdori ortib bormoqda. Lekin xaligacha saqlash texnalogiyasi to‘liq amalga oshirilgani yo‘q. Bunga asosiy sabab sovitkichli korxonalarda shu soxa bo‘yicha mutaxasislar kamligi yoki mutloqo yo‘qligidir. Eng yomon tomoni saqlashga mo‘ljalangan meva sabzavotlarning saqlash uchun maxsus texnalogiya asosida etishtirish yo‘lga qo‘yilmagan. Biz shu tufayli ko‘pchilik xollarda saqlanayotgan meva sabzavotlar o‘zini tovar xolatini yo‘qotadi. Biz yuqoridagi malumotlardan foydalanib urug‘lik karamni o‘g‘itlashi eng optimal meyori azot 260, fosfor 120, kaliy 190 kg/ga . Urug‘lik uchun etishtirilgan karamga berilayotgan o‘g‘itni optimal meyori azot200, fosfor 120, kaliy 190kg bo‘lgan. Urug‘lik karamni yaxshi saqlash uchun karam ostiga azot 130, fosfor 120, kaliy 190 kg solish maqsadga muvofiq. Yuqori do‘zadagi balanslangan o‘g‘itni 200 kg azot 120 kg fosfor, 100 kg kaliy solish kerak. Urug‘ni sifat ko‘rsatkichlari eng yuqori bo‘lgan variant birinchi va beshinchi variantlarda bo‘ldi. Yuqoridagi xulosalarga asosan karamni yaxshi saqlanishi uchun eng yaxshi o‘g‘it meyori azot 200, fosfor 120, kaliy 190kg solish kerak.
Mirziyoev Sh.M. «Osiyo taraqqiyot banki ishtirokidagi «Meva-sabzavotchilik tarmog‘ida qo‘shimcha qiymat zanjirini shakllantirishni rivojlantirish» loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-2813-sonli qarori. 2017 yil 2 martdagi Mirziyoev. Sh. M “Qishloq xo‘jaligixodimlari kuniga bag‘ishlangan tantanali nutqi.” . 9 dek. 2017 y. Mirziyoev. Sh. M. “Qishloq xo‘jaligini o‘z vaqtida qishloq xo‘jaligi texnikasi bilan ta’minlash mexanizmlarini yanada takomillashtirish chora – tadbirlari to‘g‘risidagi qarori” 10 maya 2018y. Mirziyoev. Sh. M. “Qishloq va suv xo‘jaligi davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi qarori.” 18 apr. 2018 y. Mirziyoev. Sh. M. “Qishloq xo‘jaligini jadal rivojlantirish bo‘yicha olib borilayotgan islohotlar xaqida nutqi. ..” , 23 mart 2018 y. Mirziyoev. Sh. M. “Fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa er egalarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha farmoni.” 9 okt. 2017 y 7.Matveev.V.P., Rubsov.M.I. «Ovoshevodstvo».Moskva « Kolos»1987 8.Edelshteyn V. Ch «Ovoshevodstvo» Moskva «Gozizdat» 1962 9.Rodnikov N.P. « Oboshevodstvo» Moskva «Kolos» 1988 10.Borisov V.A. «Udobrenie Ovoshnx kultur». Moskva. «Kolos»1988 11. Lizgunova T.V. «Belokochannaya kapusti» Lelingrat «Kolos» 2007 12.Zuev. V.I. Abdullaev.A. Sabzavot ekinlari va ularni etishtirish texnalogiyasi.» Toshkent. «O‘zbekiston» 1997. 13.Kitaeva. E.I. «Kaputsa» Moskva 1997. 14.Shirokor E. P. PolegaevV.I. « Texnalogiya xranenie ovoshey» Moskva « Kolos»1982. 15.PantielevYa.X. «Ovoshevodstvo»Moskvo « Kolos» 1988. 16.Rodnikov.N.P. Ovoshevodstvo» Moskvo «Kolos» 1988. http://fayllar.org Download 284,37 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish