Мундарижа Кириш Лойиҳавий молиялаштириш тушунчаси, унинг мазмунмоҳияти ва аҳамияти Йирик инвестиция лойиҳаларини лойиҳавий молиялаштиришнинг ўзига хос хусусиятлари

Йирик инвестиция лойиҳаларини лойиҳавий молиялаштиришнинг ўзига хос хусусиятлари. Лойиҳавий молиялаштиришнинг тамойиллари

Йирик инвестицион лойиҳаларнинг кўплаб хусусиятлари мавжуд бўлиб, уларнинг асосийлари қуйидагилардан иборат бўлади:

• 
  қиймати юқори бўлади (1 млрд. АҚШ доллардан ошган);
  
• 
  лойиҳа иштирокчиларини кўплиги;
  
• 
  кўпинча рискларни барча турлари учрайди (тизимли ва тизимсиз);
  
• 
  капитал талаби – бу каби лойиҳалар молиявий маблағларга бўлган талаб жуда катта бўлиб, унга аралаш молиялаштириш усулларидан фойдаланилади;
  
• 
  лойиҳалаштириш ва қурилиш ишларига меҳнат талаби катта бўлади;
  
• 
  ишга тушиш муддати 5-7 йил ва ундан узоқ муддатларда берилади;
  
• 
  лойиҳа ишга тушадиган жойларини ажратилиши ва шу сабабли инфратузилмани ривожлантириш мақсадида қўшимча харажатларнинг киритилиши;
  
• 
  давлат ёки минтақанинг иқтисодий-ижтимоий ҳолатига таъсири.
  

Шу каби характерга эга бўлган лойиҳаларни мисол қиладиган бўлсак, Бухоро нефтни қайта ишлаш заводи, Андижон - Ош - Иркештом - Қашқар автомагистрали, газни қайта ишловчи заводлар. Йирик лойиҳаларнинг ўзига хос хусусиятларидан қуйидаги бир қатор омилларни ҳисобга олиш керак бўлади:

• 
  лойиҳанинг фаолиятини сифатли текшириб туриш мақсадида уни ҳар хил бўлимларга бўлиб ўрганиш керак;
  
• 
  лойиҳа амалга оширилаётган минтақанинг ижтимоий - иқтисодий ҳолатини тўлиқ таҳлилдан ўтказиш шарт бўлади;
  
• 
  лойиҳанинг фазаларини мустақил равишда ишлаб чиқиш керак бўлади;
  
• 
  режани лойиҳалаштириш давомида доимий янгиланишларни татбиқ этиб бориш;
  
• 
  лойиҳанинг фазаларидаги эҳтимолий йўқотишлар ва рискларни бошқариш учун тезкор режаларини ҳам режалаштириш керак бўлади;
  
• 
  лойиҳанинг барча режаларини доимий мониторинг қилиш;
  
• 
  йирик лойиҳаларни такрорланмаслигини ҳисобга олган бўлиши керак.
  

Юқоридаги омилларда кўрсатилганидек, рискларни кўплиги йирик лойиҳаларни амалга оширишда бир қатор қийинчиликларни келтириб чиқаради. Рискларни кўп бўлишига асосий сабаблардан яна бири бу лойиҳанинг иштирокчиларининг кўплигидир. Шу ўринда лойиҳанинг иштирокчилари ҳақида қуйидагиларни кўрсатиб ўтиш мумкин. Жумладан, йирик лойиҳанинг асосий элементларидан бири ундаги иштирокчиларнинг кўплигидир. Улар лойиҳанинг муваффақиятли ишга тушишида энг катта ўринни эгаллайди. Лойиҳа иштирокчиларининг ҳар бирини лойиҳада ўзига бириктирилган функциялари ва вазифалари бўлади. Буюртмачи - бу лойиҳани ишга тушгандан сўнгги келажакдаги эгаси ҳисобланади. Бу юрдик шахс бўлиб одатда бир шахс бўлади.
Баъзи ҳолларда эса бир неча юридик шахслардан иборат бўлиб, улар келажакдаги шу лойиҳани амалга ошириш билан борасидаги фаолият билан шуғулланадилар. Бундан ташқари бу юридик шахслар ўзларининг маблағлари ва имкониятларини бирлаштириб ушбу лойиҳани ишга тушириш билан шуғулланувчи ташкилот тузишади.
Инвестор - лойиҳани молиялаштирувчи юридик ёки жисмоний шахс. Буюртмачи ва инвестор бир шахс бўлиши ҳам мумкин, лекин баъзи ҳолларда ҳар хил шахслар бўлади. Агар ҳар хил шахслар бўлса улар ўртасида шартнома тузилади. Бунинг учун инвестор барча лойиҳани қатнашчилари билан ҳисоб-китоб қилади ва шартнома шартларини бажарилишини текшириб боради. Инвесторнинг таркибида банклар иштирок этиши ёки банкнинг ўзи ҳам инвестор сифатида қатнашиши мумкин.
Бош лойиҳалаштирувчи - бу лойиҳанинг смета ҳужжатларини ишлаб чиқувчи ташкилот бўлиб, халқаро тажрибаларда булар архитектор ва инженерлар ҳам бўлиши мумкин. Лойиҳа инженери - инжиниринг фаолияти билан шуғулланиш учун рухсатнома олган ва лойиҳанинг бажарилиши, ишга тушиши билан боғлиқ бўлган барча хизматларни амалга оширувчи шахс ҳисобланади.
Таъминотчи (бош таъминотчи) - лойиҳани техник-материаллар, хом-ашё, керакли бошқа материаллар билан таъминлайдиган шахс. Иш бажарувчи (бош иш бажарувчи) - лойиҳа бўйича маълум бир иш бажарувчи бўлиб, у шартнома бўйича бажарилган ишлар ва унинг сифатига жавобгар шахс бўлиб ҳисобланади. Субпудратчилар - шартнома бўйича бош иш бажарувчи билан махсус ишчиларни талаб қиладиган бошқа ишларини бажариб берадиган ташкилот.
Юқоридаги санаб ўтилган иштирокчилар олиндан бизга маълум бўлиб, ҳозирги кунга келиб улардан бошқа ташкилот ва шахслар ҳам лойиҳа иштирокчилари бўлиши мумкин.
Маслаҳатчилар - лойиҳани ишлаб чиқиш ва уни ишга тушириш билан боғлиқ бўлган барча соҳалар бўйича маслаҳатларни берувчи юридик ёки жисмоний шахслардир. Лойиҳанинг бу иштирокчиларига ҳам шартнома асосида берган маслаҳатлари учун пул тўланади. Лойиҳа менежери - лойиҳа бошқарувчиси, яъни лойиҳа иштирокчиларининг фаолиятини бевосита бошқарувчиси, улар тузилган шартнома бўйича лойиҳанинг бажарилиши ва ишга туширилиши бўйича назорат олиб борадилар. Уларнинг мажбуриятлари лойиҳа буюртмачиси томонидан белгилаб берилади. Уларнинг бошқарувида одатда махсус бўлинмалар ташкил этилади. Ушбу бўлинмаларнинг функциялари лойиҳанинг характерига қараб турлича бўлиши мумкин.
Лойиҳавий институтларда лойиҳанинг бош инженери лойиҳа бошлиғи бўлиб ҳисобланади. Бу мутахассисга лойиҳани тўлиқ ишлаб чиқиш вазифаси юклатилади. У лойиҳанинг махсус қисмларига субпудратчиларни ёллаши ҳам мумкин. У лойиҳанинг сифатига ва ўз муддатларида ишга туширишга шарномада келишилган бўлса тўлиқ жавобгар бўлади. Лицензиар - лойиҳа ишлатилаётган ноу-хауга ёки техника ютуқларига эгалик қилувчи лицензияга эга бўлган жисмоний ёки юридик шахс.
Тижорат шартлари бўйича шартнома тузилган илмий ютуқларни қўллаш ҳуқуқига эга, лицензиар ҳам лойиҳанинг муҳим иштирокчиларидан бўлиб ҳисобланади.
Лойиҳа администратори - бу шахс менежернинг администраторлик вазифасини ўзи бажариб, менежернинг 50 фоизгача иш вақтини тежайди.
Ғарбдаги тажрибаларга қараганда, бундай лойиҳа иштирокчиларига махсус штатлар очилган бўлиб, унинг асосий вазифаси ҳисоботларни тайёрлаш ҳисобланади. Шунинг учун администратор лойиҳа иштирокчиларининг барчаси билан боғланган бўлади. Лойиҳа администратори тайёрлаган ҳисоботлар иштирокчиларга берилади, лойиҳа иштирокчилари ушбу ҳисоботдан фойдаланган ҳолда лойиҳадаги ишларнинг бажарилиши, асосланган ечимларга келиши ва лойиҳанинг сифатли якунлаши учун асос бўлади. Лойиҳа бўйича зарур бўлган ахборотларни лойиҳа иштирокчилари ва лойиҳа менежерига тақдим этиш керак.
Лойиҳа админстратори хизматларининг таркибида пресссекретарлик вазифаси ҳам бўлиши мумкин. Банк инвестор ёки инвесторнинг вакили сифатида ҳам иштирок этиши мумкин. Банк бундан ташқари молиявий ресурсларни лойиҳанинг иштирокчилари ўртасида тақсимлаш ва инвесторнинг маблағлари етишмай қолган ҳолларда ёрдам бериш вазифаларини ҳам бажаради.
Йирик лойиҳаларни бошқаришда қарор қабул қилиш жараёни, қоидага кўра, у ёки бу ноаниқлик мавжуд бўлган пайтда амалга оширилади. Ноаниқлар қуйидаги омиллар билан аниқланади:

• 
  оптимал қарор қабул қилиш учун кўрсаткичлар, ҳолатлар, вазиятлар тўғрисида етарли билимга эга бўлмайди;
  
• 
  тасодифий омиллар мавжудлиги, яъни кўзда тутиш ва прогноз қилиш мумкин бўлмаган омиллар;
  
• 
  субъектив омиллар мавжуд.
  

Лойиҳавий молиялаштиришда турли инвестор ва кредиторларнинг маблағлари иштирок этади, яъни маблағларнинг синдикатлашуви рўй беради. Шу жиҳатдан ҳам лойиҳавий молиялаштиришни синдикатлашган кредитлаштириш, деб аташимиз ҳам мумкин.
Ҳозирда еврокредит бозорида ҳаракат қилувчи банк синдикат ва консорциумларининг лойиҳаларни молиялаштиришдаги роли кунданкунга ўсиб бормоқда. Республикамизда инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришда ҳам еврокредитлар ва бошқа ривожланган чет давлат банкларининг кредитлари, хорижий инвесторларнинг маблағлари, республика акциядорлик тижорат ва хусусий банкларининг кредитлари иштирок этмоқда. Демак, Ўзбекистон Республикасида инвестицияларни лойиҳавий молиялаштириш синдикатли кредитлаш шаклида амалга оширилмоқда. Таъкидлаш жоизки, лойиҳавий молиялаштириш схемасидан фойдаланилганда мижоз учун қуйидаги молиявий имтиёзлар, яъни мижоз кредит бўйича асосий қарзни қайтаришда имтиёзли даврдан фойдаланади. Жуда кам ҳолларда (асосан хорижда) имтиёзли давр фоиз тўловлари кечиктирилиши учун ҳам берилади.
Мижозга кредитнинг асосий қарзини ва фоиз тўловларини тўлашдаги молиявий имтиёзларнинг берилиши шу билан изоҳланадики, лойиҳавий молиялаштириш схемасидан фойдаланилганда кредит тўловлари лойиҳани ҳаётга татбиқ этиш натижасида жамғариладиган даромадлар ҳисобига қопланиши билан боғлиқ. Кредит бўйича асосий қарзни ва фоизларини тўлашдаги имтиёзли давр, одатда, лойиҳавий циклнинг инвестицион фазаси ва дастлабки кредит тўлови муддатига тенг бўлади. Лойиҳавий молиялаштиришда фоиз ставкалари дифференциацияси тамойилининг моҳияти, энг аввало, кредит фоиз ставкалари дифференциацияси лойиҳавий цикл стадиясига боғлиқ равишда амалга оширилади, юқори ставка инвестицион фазада ишлатилади, пастроғи эса лойиҳавий циклнинг эксплуатацион фазасида қўлланилади.
Лойиҳавий молиялаштиришда мижознинг кредит бўйича тўлов мажбуриятларига таъминот сифатида қуйидагиларни киритиш мумкин: банк кафолатлари; лойиҳада маҳсулот сотишдан тушумнинг ажратилиши; турли кўринишдаги давлатнинг қўллаб-қувватлаши: «стэндбай» резерв кредитлари, субординациялашган қарзлар, кафолатлар ва ишончномалар ва бошқалар.
Лойиҳавий молиялаштиришнинг қуйидаги тамойиллари мавжуд:

• 
  инвестицион лойиҳада лойиҳани амалга оширишга тайёр ишончли шерикларни иштирок этиши;
  
• 
  лойиҳа техник-иқтисодий асосланиши ва лойиҳа смета хужжатларни юқори талаб даражасида ишлаб чиқилиши;
  
• 
  лойиҳани етарли даражада капитализацияси;
  
• 
  лойиҳанинг қурилиш-монтаж ва эксплуатация мезонларини батафсил ўрганиб чиқиш (транспорт, махсулотни ишлаб чиқариш, маркетинг ва бошқалар);
  
• 
  лойиҳа рискини баҳолаш ва уни лойиҳа иштирокчилари ўртасида тақсимлаш;
  
• 
  гаров ёки бошқа таъминотнинг мақсадга мувофиқ мавжудлиги.
  

Юқоридагилардан келиб чиқиб, лойиҳавий молиялаштиришнинг ўзига хос хусусиятларини 3-расм орқали ифодалаймиз.