|
Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa, jian jie, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Har bir bob o’z mazmuni va mohiyatidan kelib chiqqan holda kichikroq qismlarga bo’lingan.
Birinchi bob “Tilshunoslikni o’rganish obyekti sifatida xitoy tilida Kompozitsion usuldagi so’z gaplar” deb nomlanib, birinchi rejasi “Xitoy tilida so’zni ifodalash vositalari” deb nomlanib, xitoy tilida Kompozitsion usuldagi so’z gaplarni ifodalovchi bir qancha vositalar keltirib o’tilgan. Ikkinchi reja esa “Xitoy tilida Kompozitsion usuldagi so’z gaplarning turlari” deb nomlanib, bu rejada Kompozitsion usuldagi so’z gaplarning bir necha xil turlari va qiyoslash usullarini tahlil etishga bag’ishlangan.
Ikkinchi bob esa “ O’zbek tilida Kompozitsion usuldagi so’z gaplar” deb nomlanib, birinchi reja “Kompozitsion usuldagi so’z gaplarni o’rganish obyekti” deb nomlanib, o’zbek tilidagi Kompozitsion usuldagi so’z gaplarning umumiy tavsifi va ularning kelib chiqishi haqida misollar bilan izohlar keltirib o’tilgan. Ikkinchi reja “O’zbek tilida Kompozitsion usuldagi so’z gaplarning turlari” haqida bo’lib, bu rejada Kompozitsion usuldagi so’z gaplarning turlari va uning misollari keltirib o’tilgan. Uchinchi reja esa “O’zbek tilida so’zni ifodalash vositalari” deb nomlanib,o’zbek tili grammatikasidagi Kompozitsion usuldagi so’z gaplarni ifodalovchi vositalar, so’z olmoshlari va so’z yuklamalari misollari bilan keltirib o’tigan. Bu ikkala bobda ham xitoy va o’zbek tilidagi Kompozitsion usuldagi so’z gaplar qiyosiy jihatdan to’liq tahlil qilingan.
I BOB. TILSHUNOSLIKNI O`RGANISH OB’YEKTI SIFATIDA XITOY TILIDA KOMPOZITSION USULDAGI SO’Z GAPLAR
Xitoy tilida so’zni ifodalash vositalari
So’z gap deb atrofimizda va umumiy bizga noma’lum bo’lgan narsa va voqea hodisalar haqida ma’lumot olish maqsadida qo’llaniladigan so’z ohangi hisoblanadi. Xitoy tilida Kompozitsion usuldagi so’z gaplar bir nechta tur va vazifalarga bo’lib o’rganiladi.Umumiy qilib aytadigan bo’lsak, xitoy tilida Kompozitsion usuldagi so’z gaplar umumiy va maxsus Kompozitsion usuldagi so’z gaplarga bo’lib o’rganiladi.
Bundan tashqari xitoy tilida maxsus so’z savollar va so’z olmoshlariga bo’lib o’rganiladi. Bu so’z olmoshlari va maxsus so’z savollari haqida bir qancha tilshunoslar o’z asarlari va ilmiy maqolalarida ma’lumot qoldirib o’tgan.Tilshunoslarning fikrlariga ko’ra, ” Har bir til rivojlanib, taraqqiy etib borar ekan, shu tilga xos bo’lgan ilmiy yangiliklar va tamoyillar ham ko’payib boraveradi. O’sha tilning lug’atida esa so’z boyligi ham ortadi, shu til bilan muloqot qiladigan xalqning esa, so’z boyligi ko’payib va kengayib” boraveradi deb e’tirof etgan.
Xitoy tilida so’z gap va uning turlari haqida Ven Yuan o’zining 实用现代汉语语法Shiyong xiandai hanyu yufa (“Ҳозирги хитой тили грамматикаси”), kitobida gapda Kompozitsion usuldagi so’z gaplarning grammatik va sintaktik vazifasi haqida ham ma’lumot berib o’tgan. Хuan Shuinning “Основы китайского языка” kitobida xitoy tilida qiyoslash va Kompozitsion usuldagi so’z gaplarning qo’llanilish usullari haqida so’z yuritilib, bir qancha so’z savollari haqida ma’lumot bergan. Tilshunos o’z asarida so’z savollarni “Alternativ savol’’ deb ataluvchi qoidaga asosan还是 hai shi ishtirokida xitoy tilida 11 xilda savol tuzish yo’llarini keltirib o’tagan. Ularga 马 ma so’z yuklamasi bilan tuzilgan savollar, 呢 ne so’z yuklamasi bilan tuzilgan savollar,吧 ba so’z yuklamasi bilan tuzilgan savollar, 了le so’z yuklamasi bilan tuzilgan savollar, ta’kid-inkor savollar: fe’l (yoki fe’lli oborot)+(了)+没有 meiyou kabi bir qancha turlarga bo’lib o’rganilgan.7
Kompozitsion usuldagi so’z gaplar gapda so’z ma’nosini anglatadi. Kompozitsion usuldagi so’z gaplar xarakteridan qat’iy nazar Kompozitsion usuldagi so’z gaplar umumiy savolli va maxsus savolli gapga bo`linadi. Shuningdek, alternativ savolga ega bo`lgan Kompozitsion usuldagi so’z gaplar ham mavjud.
Umumiy savolli Kompozitsion usuldagi so’z gaplar berilayotgan mazmunni tasdiqlashni yoki inkor etishni taqozo etadi.Umumiy savolga tasdiqli yoki inkor javob berish lozim. Umumiy savol kesimli so’z formasida, 是shì va 不búshì kuchaytiruv yuklamasi, 吗ma ibora yuklamasi orqali beriladi.8
Bundan tashqari so’zni intonatsiya, ohang ham ifodalashi mumkin. Gapda intonatsiya o`zi yoki boshqa bo`laklar yordamida so’zni anglatishi mumkin.
Ibora yuklamasi ishtirok etmagan gaplar
你知道不知道他？
Ni zhidao bu zhidao ta?
Sen uni bilasanmi yoki bilmaysanmi?
他有没有钱？
Ta you mei you qian?
他有钱没有？
Ta you qian mei you?
他有钱没有钱?
Ta you qian mei you qian?
Unda pul bormi yoki yo`q?
他是不是有钱?
Ta shi bu shi you qian?
Uning puli bormi?
你是学生不是？
Ni shi xue sheng bu shi?
Sen o`q uvchimisan yoki yo`q?
这些东四好不好？
Zhixie dongxi hao bu hao?
Bu yaxshi narsalarmi yoki yo`q?
他去不去来？
Ta qu bu qu lai?
U keladimi, kelmiydimi?
他去来不去来？
Ta qu lai bu qu lai?
U kelishga rozimi yoki yo`q?
这辆汽单，六个人坐得下坐不下?9
Zhi liang qi dan, liu ge ren zuo di xia zuo bu xia?
Bu mashinaga olti kishi sig`adimi yoki yo`q?
你想看他?
Ni xiang kan ta?
Sen uni ko`rishni xoxlaysanmi?
你孩子睡了？
Ni haizi shui le?
Sening farzanding uxladimi ?
So`nggi ikki gapda so’z faqat intonatsiya bilan berilmoqda.
Ibora yuklamasi ishtirok etgan gaplar：
你去没 去？
Ni qu mei qu?
Sen borasanmi?
他是学生吗？
Ta shi xue sheng ma?
U o`quvchimi?
这本书是你的吗？
Zhi ben shu shi ni di ma?
Bu sening kitobingmi?
你看书吗？
Ni kan shu ma?
Sen kitob o`qiysanmi?
你的父亲在家吗？
Ni di fuqin zai jia ma?
Otang uydami?
他不是王三吗？
Ta bu shi wan san ma?
Vansan emasmi?
你到过北京吗？
Ni dao guo bei jing ma?
Sen Pekinda bo`lganmisan?
我们坐火单去吗？
Women zuo huo dan qu ma?
Biz poezdda ketamizmi?
这个东四当然很好吗？
Zhi gi dong xi dang ran hen hao ma?
Bu narsa haqiqatdan ham yaxshimi?
Ni kan ,ni di ge ma?
Sen akang bilan ko`rishasanmi?
你懂得我的訫吗?10
Ni dong wo di xin ma?
Sen meni rostan tushindingmi?
你听懂的不懂？
Ni ting dong di bu dong?
Sen meni eshitib tushunyapsanmi?
你听得 我的声音吗？
Ni ting di wo di sheng yin ma?
Mening ovozimni eshityapsanmi?
今天得报纸还没来吗？
Jin tian de bao zhi hai mei lai ma?
Bugungi ro`znomalar hali kelmadimi?
大概你早己知道了吗？
Dagai ni zao ji zhidao li ma?
Bu haqda sen allaqachon bilgan bo`lsang kerak?
So`nggi gapda ham so’z intonatsiya bilan ifodalanmoqda. Umumiy savol turlaridan biri – bu bo`lib tashlangan savol. Bo`lib tashlangan savol ikki qismdan iborat bo`ladi: birinchi qismi fikrdan iborat bo`ladi (tasdiq yoki inkor), ikkinchi qismda esa savol bo`ladi.
Bu turdagi gaplarda savol 是不是Shi bu shi “ha, yo`q”; 对不对 dui bu dui “to`g`ri, noto`g`ri”, 好不好 hao bu hao “yaxshi, yaxshi emas”; 行不行 xing bu xing “xo`p, xo`p emas” so`zlari bilan ifodalanadi.
Shuningdek, bu turdagi gaplarda so’z intonatsiyasi ham muhim rol o`ynaydi.
明天咱们到他那里，好不好？
Ming tian zanmen dao ta na li,hao bu hao?
Ertaga uning yoniga boramiz, xo`pmi?
别囔行不行？
Bie nong xing bu xing?
Baqirmang, maylimi?
我还没有问你，你就先问我啦，是不是？11
Wo hai mei you wen ni, ni jiu xian wen wo la, shi bu shi?
Sendan so`rashga ulgurmasimdan, o`zing menga savol berishni boshladingmi?
照你訢，是大家打伙桦你啦，是不是？
Rao ni ting, shi dajia da huo hua ni la,shi bu shi?
Seningcha, biz hammamiz bu yerga seni shantaj qilish uchun yig`ilibmizda, shundaymi?
上的市面今年又比上差些，是不是？
shang di shangmian jin nian you bi shang chao xie, shi bu shi?
Do'stlaringiz bilan baham: |
