Mundarija kirish I. Bob. Talabalarni estetik tarbiyalashda musiqa tarixi vazifasi

Foydalanilgan adabiyotlar

"Bugun yangi o'zbek davlatini barpo etar ekanmiz, biz tariximiz ajdodlar merosidan, ularning ruhi pokidan Turkiston xalqining qadriyatlaridan, ma'naviy merosidan, san'atidan bahramand bo'lishimiz tabiiy", deya uqtirgan edi.
I.Karimov.
Respublikamiz ijtimoiy sohalarining barcha sohalarida amalga oshirilayotgan islohotlar jamiyatimizni iqtisodiy-ijtimoiy, madaniy va ma'rifiy jihatdan jahonninh eng rivojlangan mamalakatlari safidan o'rin olishiga mustahkam zamin yaratmoqda. Mana shunday o'zgarishlar barcha javhalarda bo'lgani singari ta'lim-tarbiya tizimida ham izchillik bilan amalga oshirilmoqda.
Ayniqsa, uning milliy tarixiy negizlari ta'limiy va tarbiyaviy qadriyatlari asosida mazmunini boyitish bo'yicha keng imkoniyatlar yuzaga keldi.
O'zbekiston Respublikasining "Ta'lim to'g'risida" gi qonuni va kadrlar tayyorlash milliy dasturida ta'limning yangi mazmuni va yo'nalishlari belgilab berildi. Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq milliy qadriyatlarimizn tiklash, o'zligimizni aniqlash, ular asosida ta'lim tizimini qayta qurish har tomonlama yetuk yangi jahon andozalari talablariga javob beradigan mutaxassislarni tayyorlash ishiga alohida e'tibor qaratildi. Har bir jamiyatning o'z madaniyati va ma'naviy omillari mavjud. Shu jihatdan o'tmish ma'naviy merosimizni o'rganish, milliy qadriyatlarimizni hurmat qilish tuyg'usi - bu insoniyat tarixi kabi qadimiy muqaddas tuyg'udir. Bu qadimiylikning g'oyaviy estetik ifodasi xalq qo'shiqlari, afsona va dostonlarda o'chmas muxrini qoldirgan. Shu bois ham ulardan bugungi kun

ta'lim-tarbiya tizimida foydalanish, ta'lim mazmunini boyitish, uklarning tarixiy negizlarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Bu esa ta'lim-tarbiya tizimini milliy madaniyat zamirida shakllantirish borasida olib borilayotgan bunyoskorlik ishlarimizning kunda oily o'quv yurtlarning vazifasi jamiyat uchun nafaqat bilimli, malakali mutaxassisni, balki shu bilan birga ma'naviy va barkamol avlodni yetishtirishdan iboratdir. Bunday mas'uliyatli maqsadni amalgam oshurishda pedagogik oily o'quv yurtlarida o'qitilatorgna fanlarning o'zi yetarli emas. Talabalarning har tomonlama yetuk, ziyolim madaniyatli tarbiyachilar bo'lib yetishishlari, ularni insoniyat yaratgan moddiy va ma'naviy qadriyatlardan, san'atdan yaratilgan asarlardan iloji boricha keng bahramand bo'lishlarini taqozo etadi.

Tadqiqotning umumiy tavsifi. Muammoning dolzarbligi
Bizning ezgu-niyatimiz - kelajagi buyuk davlat va erkin jamiyat qurish.
Bizning taraqqiyot strategiyamiz sog'lom avlod tarbiyasiga tayanadi va uni rivojlantirishga qaratilsin.
Islom Karimov.
Bugun biz buyuk deya sifatlayotgan Respublikamizning kelajagi, bilimli va ma'naviy, sog'lom avlodga bog'liq. Shuning uchun ham Prezidentimiz I.Karimov o'zining nutq va asarlarida hamisha yoshlarimiz tarbiyasiga, ularning ma'naviyatini shakllantirishga alohida to'ztalib o'tadi.
Tadqiqot ob'ekti.
Xalqimizning mustaqillikka erishgan yigirma yillik qisqacha tarixiy davr ichida tich-osoyishta hayot kechirayotgan bir davrda yosh avlodni kuchli, bilimli, don ova albatta baxtli bo'lishi uchun zamin hozirlashga astoydil bel bog'lagach, ularni yuksak ma'naviyat, milliy istiqlol g'oyalariga sadoqatli insonlar qilib tarbiyalash alohida dolzarblik kasb etadi.
Tadqiqot predmeti. Ma'lumki, sog'lom avlodni shakllantirish, oila va boshlang'ich sinflardan boshlanadi. Buning uchun ularga talab va tarbiya zarur. Oliyjanob muhitda mazmunli va uzluksiz olib borilgan tarbiyaviy tadbirlar bolalardagi ayrim maqbul, g'ayri ma'naviy hatti-harakatlarning oldini oladi. Bu borada boshlang'ich sinf o'quvchilariga beriladigan estetik yoki nafosat tarbiyasiga bolalarni go'zallikni sevishga va undan bahramand bo'lishga o'rganishdan iboratdir.
Tadqiqot masadi.
Biz nafosatli o'quvchilarni tarbiyalashni ma'lum sistemaga solishimiz kerak.
Tadqiqotning vazifalari. Tadqiqotning predmeti va vazifasidan kelib chiqqan holda quyidagilarni o'z ichiga oladi:

• 
  Mavzuga taalluqli manbaalar bilan ta'minlash;
  
• 
  O'smir yoshlarga singdirish lozim bo'lgan nafosat tarbiyasi;
  
• 
  Yoshlarga nafosat go'zalligini singdirib boorish;
  
• 
  Nafosat tarbiyasida musiqa, go'zallik san'atidan foydalanish.
  

Tadqiqotning farazi. Tadqiqotimizning tahminiy farazi, o'smir yoshlarni musiqiy tarbiya bilan muvaffaqiyatli tarbiyalash mumkin agarda:
- O'smir yoshlarda singdirilishi lozim bo'lgan milliy qadriyatlarimizni musiqa orqali mazmunli va uning material ko'lami aniq belgilab olinsa;
- O'smir yoshlarimizni nafosat go'zalligida tarbiyalashga imkon beradigan asarlar repertuari alihida e'tibor bilan tadbiq etilsa.
Tadqiqotning metodik asoslari. Nafosat tarbiyasi - uzoq davom etadigan puostess. Bu - ijodiy yindashishni talab qiladigan ish. Bu ish gar qanday kasbga ijodiy yondashishni o'rgatadi.
Tadqiqotning vangiligi. Musiqa darslarida o'quvchi nafodatni, uning aqliy va ahloqiy rivojlanganligiga ham bog'liq. Hozirgi kunda o'qituvchi mana shunga e'tibor berishi kerak.
Tadqiqotning nazariv va ilmiy ahamivati. "Musiqa pedagogikasi" ga oid fanlar hamda "Umumiy pedagigoka" nazariyasi asosida yangi materiallar bilan boyitiladi.

O'tmishda yashab ijod qilgan ulug' ajdodlarimiz Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Muhammad Muso Xorazmiy, Yusuf Xos Hojib, Imom Ismoil al-Buxoriy, Imom at-Termiziy, Mirzo Ulug'bek, Alisher Navoiyning ilmiy-ma'naviy meroslaridan yoshlarni keng bahramand qilib boorish, shuningdek yaqin o'tmishda yashab ijod qilgan Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cho'lpon, Muhammadxo'ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Sadriddin Ayniy kabilarning ta'lim tarbiyaga oid asarlarini ularda ilgari surilgan go'yalar, pedagogik fikr va qarashlarni bugungi ta'lim-tarbiyaga bog'lash natijasida yaxshi samara erishish mumkin.

Tarixiy manbaalarning tahlili shuni ko'rsatadiki, yuqorida nomlari zikr etib o'tilgan buyuk siymolar o'zlarining ilmiy va pedagogik qarashlarida shxs
kamolotida barcha aniq fanlar qatori sanoat turlari ayniqsa, musiqa san'ati keng imkoniyatlarga ega ekanligini e'tirof etib o'tganlar. O'zlar bevosita musiqa bilan shug'ullanganlar, musiqaga oid ko'plab risola va harakatlar yozganlar.
Ulkan qomusiy olim Abu Nasr Farobiy "Musiqa nafaqat insonlarni tarbiyalaydigan, balki uning rihini davolaydigan omil" deb ataydi.
Farobiy yoshligidan boshlab musiqaga qiziqqan, o'sha paytlarda O'rta Osiyo xalqlari musiqasi mavjud bo'lgan. Musiqa asboblarini yoshligidan chala bilgan. Shu bilan birga u musiqa nazariyasini ham mukammal egallagan. Abu Nasr Farobiyning ilmiy merosi ro'yxatida uning bu sohaga oid bir qancha asarlarini ko'ramiz. Chunonchi, Farobiy "Musiqa kitobi", "Ohanglar tasnifi" haqida kitob, "Musiqa haqida so'z", "Ohangga qo'shimcha qilingan so'z" kabi risolalar yaratgan.
Shuningdek, musiqani nazariy asarlari, uning tarbiyaviy quwati haqida sharqning buyuk shoir faylasufi Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, musiqa nazaroyotchisi Darvush AH Changeylarning musiqiy merisini estetik tarbiya muammolarni hal etish noyob manbaa bo'lib xizmat qiladi. O'zbek xalqinig buyuk shoiri mutafakkir Alisher Navoiy nazm, ashula va raqs doira xalqiga bag'oyat zavq-shavq bag'ishlashini ta'kidlaydi. Biz uning asarlarida xalqchilik tuyg'ularini tarannum etilganini bilamiz, shuning uchun uni ko'plab g'azallari oradan besh asrdan ko'p vaqt o'tishiga qaramay xalqimizning sevimli ashulalari qatorida ko'plab kuylanmoqda. "Sarvi gubro kelmadi" (munojat xalq kuyiga moslangan), "Ko'cha bog'i" (birinchi, ikkinchi), "Aylagach", "Koshki", "Guluzorim", "Xorazm segohi", "Nasrulloi", "Qari navo", "Qora ko'zim" (Ushshoq) singari ko'plab o'chmas ashulallar Navoiy g'azallariga bastakor bastalagan kuylar hamrozligida aytilib kelinayotgan mumtoz durdonalarki, ular xalqimizning madaniy xazinasidan o'rin olgan.
Alisher Navoiy musiqa ilmidan ham yaxshi xabardor bo'lganligi, tanburni yaxshi chertganligi o'zi ham maqomlar sirasiga kiruvchi kuy va qo'shiqlarni yaratganligi to'g'risida tarixchi Mavlono Xomdamirning "Makorim ul ahloq" (Xush xulqlar), "Boburnoma" asarlarida qimmatli ma'lumotlar uchraydi.
Z.Karimovaning "Navoiy va musiqa" nomli kitobda Navoiy asarlari bo'yicha yaratilgan sanoat asarlariga bag'ishlangandir. Hamma davrlarda ham musiqa xursusan ashula va qo'shiqchilik san'ati kishilar hayotida muhim o'rin tutib kelgan, o'zida xalqning turmush tarzini, hayotga munosabatini va dunyoqarashlarini aks ettirgan. Shunga ko'ra ta'lim-tarbiya sohasida san'atning, uning yetakchi va ommaviy turlaridan biri, xalq qo'shiqlari vositasida talabalarni estetik tarbiyalashning pedagogik asoslarini ishlab chiqishni bugungi kunning dolzarb pedagogik muammosi sifatida tadqiq qilish maqsad qilindi.
Mavzuning dolzarbligi yana shunday omil bilan tavsiflanadiki, XX asrning 30-yillarigacha oily pedagogik ta'lim shuningdek, umumiy o'rta ta'lim tizimidagi musiqiy ta'lim mazmuni asosan Yevropa musiqa madaniyati an'analariga asoslanagan holda amalga pshirildi. Shu bois milliy merosomiz, jumladan, xalq ashula va qo'shiqlaridan talabalarga estetik ta'lim berishda foydalanish maqsadli, ilmiy tadqiqotlarni o'tkazishni taqozo etadi. Oliy o'quv yurtlarida talabalarni estetik tarbiyalash masalasi murabboylar oldida ma'lum vazifa qo'yadiki, bunday turli xildagi qiyinchiliklarning vujudga kelishi tabiiydir. Bu borada yoshlarning estetik tarbiyasiga bag'ishlangan tadqiqotlarning bevosita xalq qo'shiqlarining mavzusiga qaratilmaganligi ham o'z ta'sirini ko'rsatadi. Mamlakatimizda amal qilinayotgan musiqiy estetik ta'lim tarixining tahlili shuni ko'rsatadiki, o'zbek xalq qo'shiqlarini to'plash, notaga olish, nashr etish ishlari yo'lga qo'yilgan bo'lsada, musiqiy ta'lim yo'nalishi natijasida bu bebaho boyliklar tarbiya tizimining chetlashib qoldi. Yevropa musiqa san'atining ta'siri natijasida yuzaga kelgan vikal, xor, opera, balet, estrada, simfoniya, orkestrlar ijrochiligi bosh yo'nalishida taraqqiy etdi. Tabiiyki musiqa va estetik tarbiyaga bog'langan ilmiy tadqiqotlar ham asosan shu yo'nalishda bo'ldi. Bu san'at turlarini kamsitmagan va bu borada yaratilgan tadqiqotlar ahamiyatini pasaytirmagan holda ta'kidlash lozimki, yuqorida sanab o'tilgan san'at turlari bo'yicha bajarilgan san'atshunoslik yo'nalishida qilingan bo'lib, o'zbek xalq musiqasi uning janr xususiyatlarini kuy tuzilishi ijrochilik usullari rivojlanishi yo'llari qo'shiqchilik bobida uning ayrim turlarini izchillik tadqiq qilinishi fikrimizcha katta ahamiyat kasb etadi.
Ayniqsa bu borada o'zbek mumtoz musiqa merosi, folklyor qo'shiqlarning tarixi, nazariyasi xususiyatlari yuzasidan R.S.Abdullayev, S.Begmatov, T.Vizgo, O.Ibragimov, F.M.karamatov, M.Qodirovning tadqiqotlarini ta'kidlab o'tish joiz. Musiqa ta'limi mutaxassisi ni tayyorlash muammosining turli yo'nalishlari chet ellik olimlar A.O.Apraksini, I.G.Argajinikova, L.S.Velichko, V.Z.Muchmaxer, S.M.Stipin, S.V.Yakovlina kabilar tomonidan xalq qo'shiqlarini mavzusiga yaqin bo'lgan tadqiqot ishlari amalgam oshirildi. Xususan, G'.M.Najmiddinovning "O'zbekiston oily o'quv yurtlari musiqa pedagogika fakultetlari talabalarida kasbga qiziqishni shakllantirish", D.AJamolovaning "Sharq musiqiy poetic an'analari yordamida o'quvchilarni musiqiy tarbiyalash samaradorligini oshirish B.M.Karomatovaning "O'rta sharq mutafakkirlarining musiqiy pedagogik merosidan maktab o'quv tarbiya jarayonida olib borilgan izlanishlari bunga misol bo'la oladi. Shuningdek, S.Nishonovaning "Sharq uyg'onish davri pedagogik fikr taraqqiyotida barkamol insonni tarbiyasiga" oid tadqiqotida musiqa va adabiyotning tarbiyaviy ahamiyati, xususiyati xususida fikr yuritiladi. Biroq bu tadqiqotlarda talabalarni xalq qo'shiqlari vositasida estetik tarbiyalash masalasi o'rganilmaganligi bois tarqiqotimiz mavzusi dolzarbligicha qolmoqda.
Badiiy estetik ta'limning psixologik jihatlari B.G.Anayev, M.F.Belleva, L.Rubitineyn, G.LShukshinalarning tadqiqotlarida o'rganilgan.
Respublikamizda estetik tarbiyaning turli muammolari, jumladan uning shakllanishi va rivojlanishi, bu jarayonda milliy badiiy an'analardan foydalanish, bo'yicha ham muayyan tadqiqot olib borilgan. Pedagogika sohasida amalga oshirilgan ilmiy ishlar asosan maktab pedagogikasiga bag'ishlangan bo'lib, ularda san'atning turli janrlari vositasida ahloqiy estetik tarbiyaning nazariy va pedagogik asoslari yoritilgan. A.Jo'rayev, I.Nurmatov, FJo'rayev, D.Kamolova, O.A.Vasilchenko, B.G.Azimov, F.N.Halilovalarning ilmiy tadqiqot ishlari shular jumlasidan. Xalq musiqasi orqali yoshlarni estetik tarbiyalashga bag'ishlangan ayrim ishlarda xalq qo'shiqlari va ularning tarbiyaviy imkoniyatlari, ulardan tarbiya tizimida foydalanish kabi imkoniyatlar o'rganilgan. B.Azimov, X.Nurmatovlarning tadqiqot ishlari xalq qo'shiqlari bilan bog'liq bo'lsada tadqiqot yo'nlishi va maqsadi bian tubdan farq qiladi. Shunga ko'ra tadqiq etmoqchi bo'lgan mavzu pedagogika fanida hozirga qadar maxsus o'rganilgan. Shularga asoslanib e'tirof etish mumkinki, mavzu estetik tarbiya asosida yangicha yo'nalishdir. Quyida muammolarning aynan oliy ta'lim tizimi bilan bog'liq holda tadqiq etilganligi uning ahamiyatini belgilaydi deb umid qilamiz. Tadqiqotni vazifalarini belgilashda quyidagi jihatlarga e'tibor qaratdik. Estetik tarbiyada xalq qo'shiqlaridan foydalanishning mavjud holatini nazariy va amaliy jihatdan o'rganish va amaliy umumlashtirish.

• 
  Talabalarning estetik tarbiyasida foydalaniladigan xalq qo'shiqlarini tanlab olishga qo'yiladigan pedagogik talablarni ishlab chiqarish.
  
• 
  Talabalarni xalq qo'shiqlarini vositasida estetik tarbiyalashning mazmuni, metodlari, shakl va vositalarini aniqlash.
  

• 
  Pedagogika oliy o'quv yurtlaridagi badiiy havaskorlik to'garaklari misolida xalq qo'shiqlarini talaba shaxsining ma'naviy kamolotidagi samarali o'rnini ilmiy asoslash.
  
• 
  Xalq qo'shiqlari vositasida talabalarni estetik tarbiyalashni takomillashtirish yuzasidan metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
  

Mazkur tadqiqotning nazariy ahamiyati shundan iboratki, unda oliy o'quv yurtlari talabalarini estetik tarbiyalashda xalq qo'shiqlaridan foydalanish imkoniyatlari ilk bor maxsus tadqiqot ob'ekti qilib olindi. Shuningdek, oliy o'quv yurtlaridan badiiy havaskorlik to'garaklari xalq musiqiy merosiga, xususan xalq qo'shiqlari bo'yicha talabalarga atroflicha bilim berish mashg'ulotlari va turli tadbirlar o'tkazishni tashkiliy-pedagogik jihatlari, xalq qo'shiqlarini tanlab olishga qo'yiladigan pedagogik talablar, xalq qo'shiqlari vositasida talabalarni estetik tarbiyalashning ilmiy asoslangan maxmuni ishlab chiqildi. Unga muvifiq metodika aniqlandi. Xalq qo'shiqlarini shaxs ma'naviy estetik kamolotiga ta'siri ilmiy asoslandi. Musiqiy-estetik tarbiyaga oid manbaalar tahlil etildi, hamda nazariy jihatdan mustahkamlashtirildi, oliy o'quv yurtlarida badiiy havaskorlik to'garakalri
rahbarlari uchun xalq qoshiqlari vositasida estetik tarbiyani yo'lga qo'yish