Mundarija Kirish. I. Bob. Shayboniylar davlatining tashkil topishi

II.BOB. Ubaydullaxon - maʼrifatparvar hukmdor va sarkarda.
2.1. Ubaydullaxon - maʼrifatparvar hukmdor va sarkarda
Ubaydullaxon — oʻzbek hukmdori, shayboniylar sulolasi vakili, 1533–1540-yillarda Buxoro xonligini boshqargan. Shayboniyxon halok boʻlgach, uning oʻrniga amakisi Koʻchkunchixon taxtga oʻtirdi. Koʻchkinchixondan soʻng taxtga oʻgʻli Abu Said (1530–1533) oʻtirdi. Undan keyin esa hukmdorlik Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning oʻgʻli Ubaydullaxon (1533–1540) qoʻliga oʻtdi.
Shayboniylar sulolasidan bo’lgan qobiliyatli hukmdorlardan biri Ubaydullaxon edi. U Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning o’g’li edi. Naqshbandiya ta'limotining etakchisi, otasining ruhiy ustozi bo’lgan Ubaydulloh Xo’ja Axror nomi bilan atalgan. Ubaydullohxonning ma'naviy ustozi Yaman shayxi - Sayyid Abdulloh al-Yamaniy bo'lib, u Samarqandga kelgan. Ubaydullaxon yaxshi ma'lumot oldi. U hadisni Xoja Maulan Isfaxoniydan, fiqhni Mahmud Azizondan o’rgangan. Ubaydullohning taniqli ruhiy ustozlari, shuningdek, Yasaviya tariqasining sufiy shayxlari Shayx Xudaydod Vali va Mansur edi.
Ubaydullaxon poytaxtni Samarqanddan Buxoroga koʻchirtirdi. Ubaydullaxon Buxoroga ota-meros mulk deb qarar edi, chunki Shayboniyxon hayotligidayoq Buxoro hokimligini ukasi Mahmud Sulton Ubaydullaxonning otasiga bergan edi. Shu tariqa, shayboniylarning Movarounnahrda tashkil etgan davlati endilikda rasmiy ravishda Buxoro xonligi deb ataladigan boʻldi.
Ubaydulla Xon juda o’qimishli, mohirona Qur’on o’qigan va turkiy tilda sharhlar bergan, iste’dodli qo’shiqchi va sozanda edi. XVI asrning birinchi yarmida Maverannaxrda eng muhim saroy adabiy doirasining shakllanishi Ubaydullaxon nomi bilan bog’liq. Ubaydullaning o’zi Ubaydiy adabiy taxallusi bilan turkiy, fors va arab tillarida she’rlar yozgan. Uning she'rlari to’plami bizgacha etib kelgan. Ubaydullaxon "Sabrnoma", "Shavknoma" va "G’ayratnoma" singari didaktik she'rlarning muallifi edi. U turkiy tilda Qur’onga sharh yozgan. U Buxoroda miniatyurada o’ziga xos Buxoro uslubi yaratilgan birinchi haqiqiy kitobxonaning asoschisi hisoblanadi. Ubaydullaxon vorislari davrida ishlab chiqilgan va Buxoro maktabi deb nomlangan. Uning "Devon-i Ubaydi" (qo’lyozma Londonda, Britaniya muzeyida saqlanadi) she’riy t’oplami bor. Ubaydullaxon arab, fors va turkiy tillarda ijod qilgan.
Ubaydullaxonning tariximizdagi xizmatlari katta. Avvalo, u Ismoil Safaviy va qizilboshlarning hujumlarini bartaraf etib, Movarounnahrni ularning harbiy-siyosiy tazyiqlaridan saqlab qoldi. Ubaydullaxon hukmronligi davrida Buxoroning markaz sifatidagi nufuzi har tomonlama oʻsdi. Ubaydullaxon oʻz davlatining chegarasini Shayboniyxon davridagi sarhadlarda qayta tiklashga harakat qildi. U Hirotni ishgʻol etgan, qizilboshlarni bir necha marta magʻlubiyatga uchratgan edi. Ayni paytda u mamlakat ichkarisidagi oʻzaro kurash va tarqoqlikka barham berdi. Ubaydullaxon vafot etgach, ichki ziddiyatlar yana kuchaydi.⁵