|
I.BOB RUHIY (PSIXIK) SALOMATLIK
1.1. RUHIY (PSIXIK) SALOMATLIK
Ruhiy (psixik) salomatlik — insonning murakkab hayotiy sharoitlarini yengish, shu bilan birga eng optimal hissiy fonni va xatti-harakatlarning adekvatligini saqlab qolish qobiliyatidir. Ruhiy salomatlik tushunchasi, euthumiya («ruhiyatning yaxshi holati») Demokrit tomonidan tasvirlangan, Suqrotning hayoti va o’limiga tegishli bo’lgan ichki garmoniyaga erishgan insonning obrazi Platonning dialoglarida qayd qilingan. Turli tadqiqotlarda ruhiy azob-uqubatlarning manbai ko’pincha madaniyat deb ataladi (Zigmund Freyd Alfred Adler, Karen Horney, Erix Fromm ishlarida). Viktor Frankl ruhiy sog’lomlikning muhim omilini insonda qadriyatlar tizimining mavjudligi deb ataydi.
Sog’liqni saqlashga gender yondashuv bilan bog’liq holda, ruhiy salomatlikning bir nechta modeli ishlab chiqildi:
Normativ, ruhiy salomatlikning ikki tomonlama standartini qo’llagan holda (erkak va ayollar uchun).
Androsentrik, ruhiy salomatlikning erkak standarti qabul qilingan.
Androgin, jinsdan qat’iy nazar, yagona ruhiy salomatlik standarti va mijozlarga nisbatan bir xil munosabatda bo’lishni o’z ichiga oladi.
Normativ bo’lmagan (Sandra Bem modeli bo’yicha) bu faqat erkaklarga yoki ayollarga tegishli bo’lgan xususiyatlar bilan assotsiatsiyalanmaydigan sifatlarga asoslangan.
1.2. EHTIYOJLARNI RUHIY SALOMATLIKKA BOG’LIQLIGI.
Iroda – maqsadli faoliyatga intilish, maqsadga erishishda ongli amalga oshiriladi va ongsiz ravishda instinktiv faoliyatdir. Tashqi irodaviy faollik harakatda ifodalangan. Maylni ba‘zida instinkt deb ham ataydilar. Oziq-ovqatga oid (bulimiya, anoreksiya, koprofagiya), jinsiy (pasayish, oshishi, parafiliya), о’zini saqlash instinkti, ota-ona, agonistik instinktlar, shu jumladan migrasion, ierarxik, komfort, о’yinli, territorial va tadqiqot instinktlari buzilishi ajratiladi.
Insonda biologik bilan bir qatorda, odatda dominirlanuvchi shaxsiy insoniy ehtiyojlar mavjuddir. Ehtiyoj – bu ―muhtojlik shundaki, u siz organizm normal ravishda rivojlana va faoliyat yurita olmaydi. Birinchilardan bоlib insoniy ehtiyojlar klassifikasiyasi Epikurdadir (eramizdan avvalgi III-IV asr). Epikur ehtiyojlarning uchta guruhini chegaralagan: tabiiy va zaruriy (ichish kоrinishida); tabiiy, ammo zaruriy bоlmagan (jinsiy xohish); tabiiy bоlmagan, zaruriy bоlmagan emas (mashhurlik xohishi, birinchi ikki tipning patologik kuchlangan talablar – ehtiroslar). A.Maslou nuqtai nazaridan, shaxsiyatning potensial imkoniyatlar realizasiyasi, оz dolzarbligi vital ehtiyojlarni qondirmasdan eshitib bоlmaydi (taomda, uyquda va shunga оxshashlar). Muallif ierarxik ta‘limotni asoslab berishga, turli darajadagi ehtiyojlarni integrirlashga, eng ―ibtidoiydan to juda nozikkacha harakat qilgan. Ehtiyojlar ―Piramidasi A.Maslou bоyicha quyidagicha:
1. Fiziologik ehtiyoj (taomda, suvda va b.), qondirishsiz boshqa hech narsa undash kuchiga ega emas (oziq-ovqat instinkti)
2. Seksual ehtiyoj (naslni davom ettirish instinkti).
3. Havfsizlikka, himoyalanganlikka, оzi va оz yaqinlari uchun ertangi kunga ishonch ehtiyoji (оzini saqlash instinkti).
4. Yaxshi munosabatga ehtiyoj (sevish, jamoada sen bilan hisoblashadigan yoqimli bоlish va b.)
5. Оzini оzi hurmat qilish, jamiyatdagi оz оrnini belgilab olishga ehtiyoj (ishda оzini tasdiqlab olish xohishi).
6. Unumli faoliyat orqali ehtiyojni qondirish, bunda jamiyat va insoniyatga, boshqa odamlarga foyda keltirish xususiyatiga ega insonni ijodiy shaxsga aylantiradi.
V.Frankl (1991) hayot mazmunini bilishga intilishni spesifik insoniylik deb hisoblaydi. U siz inson gapiruvchi hayvondekdir. Mavjudlik ma‘nosining muammosiya rivojlangan mamlakatlarda anchagina оtkir bоlib qoldi. Kоp sonli insonlar ma‘no yoqotilgan hissni sezadilar. Ayniqsa, bizning davr uchun dolzarb bоlgan muammolar, narkomaniya va alkogolizm, aqli zaiflik, agressiya, pornoindustriya va b. bu bilan bogliqdir.
Frustrasiya ehtiyoji inson salomatligi va hayoti uchun havfli va jiddiy asoratlarni keltirib chiqaradi. Masalan, uyqudan mahrum bоlishning tоrtinchibeshinchi sutkalarida psixozga olib keladi. Mahrum bоlishning ogirlik va xarakteri kоp hollarda asabiy ko‘tish oqibati ekanligi ahamiyatlidir. Tasavvur etiluvchi havf, realga nisbatan kam emasdir. Irodaviy akt ehtiyojning dolzarbligi manbaiga ega. Irodaviy jarayondagi birinchi bosqichda sub‘ektiv ravishda biror-bir e‘tiborli va zarur narsaning yetishmasligining gira-shira hissi seziluvchi jarayondir. Mazkur bosqichda ehtiyoj ob‘ekti tan olinmagan. Irodaviy aktning ikkinchi bosqichi sababning vujudga kelishi hisoblanadi – ehtiyoj tarkibini tan olish, kerak ekanligini tushunish. Irodaviy aktning uchinchi bosqichida sabablar kurashi yuzaga keladi. Iloji bоlganlarning hammasi mazkur momentda faoliyatning shunday yоnalishini tanlaydiki, bunda ehtiyojning zarurrogi adekvatdir. Bundan tashqari, maqsadga erishishning shunday xususiyati aniqlanadiki, bunda individumning normativ tasavvurlariga javob beradi. Irodaviy jarayonning tоrtinchi bosqichida ta‘sir rejasi ishlab chiqiladi va ta‘sir qarori qabul qilinadi (irodaviy kuch amalga oshiriladi). Beshinchi bosqich bu kоzlangan rejani amalga oshirish, real va оzgaruvchan vaziyatli yоnaltirilgan maqsadda tashqi faoliyat hisoblanadi.
Irodaviy faoliyatga taalluqli ba‘zi terminlarga qisqa aniqliklar keltiramiz (J.Godfrua, 1992):
- Motivasiya – xulqni aniqlovchi turli faktorlar yigindisi.
- Xohish – ehtiyojni sub‘ektiv xis etish, shu jumladan biologik.
- Sabab – individum оz faoliyatida foydalaniluvchi sabablarni ta‘riflash, faxmlash.
- Istak – maqsad, uning uchun harakat qilinadi.
Biz jismonan sog‘lom bo‘lishimiz uchun nima qilishni bilamiz: to‘g‘ri ovqatlanish, mashq qilish, o‘ta charchab ketmaslik va ko‘p sayr qilish.
Ma’lum bo‘lishicha bularning ba’zilari ruhiy sog‘lomlik uchun ham foydali ekan. Agar sizni hech narsa bezovta qilmayotgan bo‘lsa, bir necha foydali odatlar kayfiyatingizni ko‘tarishga yordam beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
