Mundarija: Kirish i-bob. Qo’qon xonligining siyosiy tarixi va markaziy davlat boshqaruv

Politologiya ./Pod redaksiey d.e.n.prof.G.B.Poluninoy.-M.:1998.-S.119


Mullo Olim Mahdum Hoji. Tarixi Turkiston. -b.13




1813-1814 yillarda Qo’qonda bo’lgan Sibir korpusi tarjimoni F.Nazarov o’zining esdaliklarida kengash haqida qiziqarli ma’lumot keltirilgan. Uning yozishicha, “ hukmdorning yuqori kengashini tashkil etuvchi bir qator vazirlar va davlat amaldorlari taxti-ravon yoniga solingan gilamlar ustida darajalariga ko’ra o’tirar edilar”. F.Nazarovning kengash haqidagi bergan ushbu ma’lumoti nafaqat Qo’qon xonligiga,balki Markaziy Osiyoda o’sha davrda mavjud barcha davlatlarga xosdir.
Qo’qon xonligidagi Oliy Kengash tarkibiga markaziy davlat boshqaruvidagi barcha mansabdorlar kirgan. Qo’qon xonligining bosh vaziri bo’lgan mingboshi hamda oliy diniy mansabdor shayxulislom kengashning doimiy a’zosi bo’lgan. Shuningdek, xonlikning bosh qozisi, ya’ni qozikalon va harbiy ishlar bo’yicha ikki sudya-qozi askar ham kengashda ishtirok etgan.
XIX asrning 30-yillariga kelib, markaziy davlat boshqaruvida muhim vazifalar qatoriga dasturxonchi va risolachi ham kengashi a’zosi bo’lganligini V.V.Velyaminov-Zernov asarida qayd etilgan.
Markazlashgan davlat tuzishda bir qator islohatlarni amalga oshirgan Umarxon( 1810-1822) bir necha ulamolarga ham kengashda ishtirok etish uchun joy bergan. Bu haqda “ Tarixi Shohruxiy” asarida “ .hukmi shar’iyni joriy aylab,har vaqt amirning majlisida ulamoyi muhaqqiqlar ( haqiqat izlovchilar) bo’lib”,-deya qayd etilgan va bir qator yuqori mavqeiga ega bo’lgan din peshvolari va davlat arboblari keltirib o’tilgan.
XIX asr tadqiqotchisi V.Grigoryevning ma’lumotiga ko’ra,Xudoyorxonning birinchi hukmdorligida kengash to’rtta qipchoqdan iborat bo’lgan.34 Musulmonqul yosh Xudoyorxonni taxtga o’tqazgandan so’ng otaliq unvoniga ega bo’lib,davlat boshqaruvini to’laligicha qo’lga kiritadi. U markaziy davlat boshqaruvidagi muhim vazifalar parvonachi, dasturxonchi, risolachi kabi mansablarga qipchoqlardan tayinlandi. Xudoyorxon hukmronligining dastlabki yillarida Musulmonquli ushbu