Mundarija kirish I bob. O’zbekiston respublikasi davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishning nazariy va tashkiliy-huquqiy asoslari

2-BOB. DAVLAT BYUDJETI DAROMADLARINI SHAKLLANTIRISHDA SOLIQ TURLARIDAN FOYDALANISHNING HOZIRGI HOLATI TAHLILI

2.1. O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti soliqli daromadlarining amaldagi holati tahlili

O‘zbekiston Respublikasi hududida umumdavlat soliqlari va boshqa majburiy to‘lovlar hamda mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar amal qiladi. O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning erkinlashuvi va islohatlarning chuqurlashuvi jarayoni budjet-soliq tizimini ham muntazam takomillashtirib borishni taqoza qiladi. Budjet-soliq siyosati moliya tizimi islohatlarining muhim yo’nalishi sifatida iqtisodiyotni tartibga solish hamda uning barqarorligini ta’minlash jarayonida har qachongidan ham muhimroq bo’lib bormoqda.⁸⁹
Muayyan yildagi budjet siyosatining asosiy yo’nalishlarini va unda sodir bo’lishi mumkin bo’lgan ayrim o’zgarishlarni, shak-shubhasiz, budjet daromadlari hajmining (miqdorining) qanday ekanligi belgilab beradi. Shu ma’noda budjet siyosatisiz soliq siyosatini yoki soliq siyosatisiz budjet siyosatini to’g’ri tasavvur etib bo’lmaydi. Ikkalasining o’zaro mushtarakligi, bir-birini taqoza etishi va vobastaligi budjet-soliq siyosatining yagonaligidan darakdir.¹⁰
Iqtisodiy adabiyotlarda yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning yig‘indisi soliqlar tizimi deb tushuniladi. Soliq kodeksining 23-moddasiga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi xududida soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar amal qiladi hamda ular O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan joriy etiladi va bekor qilinadi.
Soliqlarning umumdavlat (respublika) va mahalliy soliqlarga bo‘linishi hukumat idoralarining respublika hukumati va mahalliy hukumatlarga bo‘linishi asosida kelib chiqadi. Har bir hokimiyat idoralari o‘zlarining bajaradigan muhim vazifalaridan kelib chiqib, o‘z budjetiga va uni ta‘minlaydigan soliqlarga va boshqa majburiy to‘lovlarga ega bo‘lishi kerak.
Respublika hukumati umumdavlat miqyosida katta vazifalarni, jumladan, sog‘liqni saqlash, maorif, fan, mudofaa, xavfsizlikni saqlash, aholini ijtimoiy himoyasini tashkil etish va boshqa bir qator shu kabi strategik vazifalarni bajaradi (1-jadval).
Umumdavlat va mahalliy soliqlar yagona mohiyatga ega bo‘lib, ular budjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan to‘lovlar hisoblanadi.