Mundarija: kirish I. Bob. Imidazolning tuzulishi fizik xossalari va olinishi

1.1.IMIDAZOLNING TUZULISHI.

Diazollar:
N N

(English) (Uzbek)	N H 1H-pyrazole 1H - pirazol	N 3H-pyrazole 3H - pirazol	N H 1H-imidazole 1H - imidazol	N 4H-imidazole 4H - imidazol
(IYUPAC)	1H - 1,2 - diazol	3H - 1,2 - diazol	1H - 1,3 - diazol	4H - 1,3 - diazol

(English)	H indazole	H benzo[d]imidazole
(Uzbek) Ditiollar:	indazol	benzo[d]imidazol

S

(English) (Uzbek)

S 1,2-dithiole 1,2-ditiol

S 1,3-dithiole 1,3-ditiol

S

(English) (Uzbek)

S 1,2-dithiolane 1,2-ditiolan

S 1,3-dithiolane 1,3-ditiolan

Oksazollar:
N

14. 
    O
    

(English) (Uzbek) (IYUPAC) Tiazollar:

isoxazole izoksazol 1,2 - oksazol

oxazole oksazol 1,3 - oksazol

benzo[d]oxazole benzo[d]oksazol

N
S S

(English) (Uzbek) (IYUPAC)

isothiazole izotioazol 1,2 - tioazol

thiazole tioazol 1,3 - tioazol

benzo[d]thiazole benzo[d]tioazol

Yuqoridagi ikki geteroatomli besh azoli geterosiklik birikmalar orasidan eng muhimlari pirazol, imidazol, tiazol va oksazoldir. Ushbu kurs ishida imidazolning fizikaviy, kimyoviy xossalari, olinish usullari va biologik aktiv hosilalarini ko‘rib chiqamiz.
Imidazol - ikki geteroatomli besh azoli geterosiklik birikmalarning asosiy vakillaridan biridir.

4. 
   3
   
5. 
   2
   

NH1
Ko‘rinib turibdiki, bu moddada azot atomlari 1,3-holatlarda joylashgan.
Imidazolning asosiy reaksiya markazlri 1-, 2-, 4- va 5-holatlari hisoblanadi.
TUZILISHI:
Imidazol halqalarining aromatiklik xossasini namoyon qilishida ikkilamchi azot atomining umumlashmagan π elektronlari ham ishtirok etib, Xyukkelning konyugirlangan halqa tutgan birikmalarning barqarorligi to‘g‘risidagi qoidasiga mos keladigan 6 - elektronlar sistemasini tashkil etadi.
Pirazol va imidazol molekulalari qutblangan bo‘lganligi uchun dipol momentiga ega va u geteroatomdan halqaga tomon yo‘nalgan bo‘ladi:
− − − −
− N:− − −

 = 2,2 D

 = 4,0 D

Bu birikmalar pirrolga nisbatan turg‘unroqdir, chunki pirazol va imidazol molekulalarida bitta uglerod atomi o‘rniga qo‘sh bog‘ hosil qiluvchi elektromanfiy uchlamchi azot atomi bor. Uchlamchi azot atomidagi umumlashmagan elektron juftlari halqadan tashqariga yo‘nalgan va elektronlarning delokallanishida deyarli qatnashmaydi.

1.2.IMIDIAZOLNING FIZIKAVIY XOSSASI VA OLINISHI
Imidazol –90℃ da suyuqlanadigan, 256℃ da qaynaydigan rangsiz kristall modda. Suvda yaxshi eriydi.
Imidazol molekulalari orasida vodorod vog‘ mavjud:

OLINISH USULLARI

1. 1,2 – di karbonil birikmalarga ammiak va aldegidlar tasir ettirib olinadi:

1. 
   imidazol olish:
   

2. 
   imidazolning hosilalarini olish:
   

Imidazolning beqaror tautomeri

2. Imidazol va uning hosilalari _-gidroksikarbonilli birikmalar-ning amidinlar bilan reaksiyasi natijasida olinadi:

1. 
   imidazol olish:
   

H H
Imidazolning beqaror tautomeri

2. 
   imidazolning hosilalarini olish:
   

R

Imidazolning beqaror tautomeri

4. Imidazol va uning hosilalari _-gidroksikarbonilli birikmalar-ning formamid bilan qizdirish nitijasida olinadi:
Bunda reaksion aralashma 180℃ gacha qizdiriladi va 60 % unum bilan mahsulot olinadi¹.
+

6. Imidazolning 1 - vodorodi o‘rin bosar bilan almashingan hosilasini olish Vallax usulidan foydalaniladi²:

H
O N Cl
CH₃
CH₃
O N Cl
H
7. Imidazol va uning hosilalari _-aminokarbonilli birikmalarni sianat, tiosianat yoki izotiosianatlar bilan ta`siridan olinadi³:

R O NH ^NH Kondensirlanmagan hosilalari
a)Gistidin va gistamin
Imidazol tabiatda gistidin aminokislotasi tarkibida uchraydi.
Gistidin dekarboksillanganda gistamin hosil bo‘ladi:

Gistidin gistamin
Gistamin – zaharli madda. U muskullarda spazm chaqiradi va qon tomirlarini kengaytirib, qon bosimini kamaytiradi.
b)Rifatiroin ѐki piroglutamil-gistidil-prolinamid (tripeptid). Boshqa nomi esa – tiroliberin. Bu preparat tarkibida gistidin aminokislotasi mavjud.

U oq ѐki och sarg‘ish rangdagi suvda yaxshi eruvchi, amorf modda. Gipofiz bezidan tireotrop garmoni ajralimini va faolligini taminlovchi modda hisoblanadi.
v)2-Nitroimidazol - oq kristall modda. Juda kuchli antibiotik modda hisoblanadi, ammo zaharli bo‘lganligi uchun hozirgi meditsinada kunda qo‘llanilmaydi.
NO₂N
H
g) Merkazolil ѐki 1-metil-2-merkaptoimidazol. Boshqacha nomi – tiamazol. U oq ѐki sariq rangli kuchsiz hidli kristall modda. Sintetik antitireoid dori moddosi hisoblanadi. U qalqonsimon bezdan tiroksin garmoni ajralishini kamaytiradi. Qalqonsimon bezning giperfunsiyasi uchun spesifik davolovchi tasir ko‘rsatadi.

CH₃
d) Naftizin ѐki 2-(α-naftilmetil)-imidazolina nitrat. Boshqa nomi - sanorin. U sarg‘ish – oq rangli suvda qiyin eruvchi kristall modda. Naftizin – juda yaxshi qon tomirlarini toraytiruvchi modda hisoblanadi, shuning uchun o‘tkir surunkali rinitda qo‘llaniladi.

e) Galazolin ѐki 2-(4'-tretbutil-2',6'-dimetilbenzil)-imidazolin xlorid. Boshqa nomi - otrivin ѐki ksilometazolin. O‘zining tasiri jihatdan naftizinga juda yaqin. Rinit, laringit, sinusit kabi kasalliklarda qo‘llaniladi.

CH₃
j) Klofelin ѐki 2-(2,6-dixlorfenilamino)-imidazoli gidroxlorid. Boshqacha nomlanishi: Gemiton, Katapresan. Suvda yaxshi eruvchi oq kristall modda. Klofelin yaxshi α-adrenobloklochi modda hisoblanadi, shuning uchun ko‘z amalѐtida glaukomani davolavchi modda sifatida ishlatilinadi.