Mundarija: Kirish i-bob. Global isish

Kurs ishining tarkibi: Kirish, asosiy qism, xulosa, adabiyotlar ro’yxati, 32 sahifadan iborat.
I-Bob. Global isish
1.1. Iqlim o’zgarishi va uning oqibatlari
Iqlim o‘zgarishi - keng tarqalayotgan, jadal va tezlashib borayotgan jarayondir. G‘arbda yashovchilar uchun ham sayyoraning isish xavfi endi faqat chekka hududlarga ta'sir qiladigan muammo emas. Dunyoning deyarli barcha qismida istiqomat qilayotgan insonlar iqlim o‘zgarishi natijasida yuzaga kelayotgan hodisalarni o‘z tanalarida his qilishmoqda.

1.1.1-rasm. Global isish oqibatida yong’in kelib chiqishi
Hukumatlararo ekspertlar guruhi Yer ilgari hisob-kitob qilinganidan ko‘ra tezroq isib borayotganini ma'lum qilishmoqda. Dunyo bo‘yicha o‘rtacha harorat 1,1 darajaga ko‘tarilgan. Bu esa 2040 yilga borib o‘rtacha harorat 1,5 darajaga oshishini bildiradi.
Issiq to‘lqinlar, kuchli shamollar, qurg‘oqchilik, suv toshqinlari va yong‘inlar yanada ko‘proq sodir bo‘la boshladi, muzliklar erishi yanada kuchaydi. Ayniqsa, joriy yilda bu jarayon judayam tezlashganini kuzatishimiz mumkin.
Iqlim o’zgarishining sabablari
Yer iqlimi quyosh, okeanlar, yer usti qoplami va biosferaning murakkab bir-biriga bo’lgan ta’siriga bog’liq. Ob-havo va iqlim uchun bosh harakat kuch bu quyoshdir. Yer usti qoplamining noteng isitilishi (ekvatorga yaqinlashish bilan isitilish kuchayadi) shamollar va okean oqimlarining asosiy sababidir.
Hozirga qadar yer iqlimi o’zgarishlari asosiy faktorlar ta’siri oqibatida tabiiy holda bo’lib o’tgan, bu faktorlar quyidagilardir: materik va okeanlarning kattaligi va ularning bir-biriga nisbatan bo’lgan joylashishining o’zgarishi, quyosh nur sochishining o’zgarishi, yer o’zgarishlari ko’p faktorlarning ta’siri natijasida sodir bo’lganligining ehtimoli bor.
Atmosfera shaffofligi vulqondan lava otilib chiqish paytida keskin o’zgaradi. Atmosferaga aerosol tashlashlar yer usti qoplamining tez soyalanishi natijasida haroratning pasayishiga olib kelishi mumkin. Harorat o’zgarishi vulqon aktivligi o’zgarishi bilan ancha mos keladi, bu haqida kislotalarning muzda cho’kishi bo’yicha hulosa chiqarish mumkin. Sovuq tushgan davrda kislotalarning cho’kishi kuchayadi.
1.1.2-rasm. Vuloqn otilishi natijasida iqlim o’zgarishi

1.1.3-asm. Quyosh nurlarining atmosferaga ta’siri


Atmosfera tarkibining o’zgarishi Yerning radiatsion balansiga qattiq ta’sir ko’rsatish imkoniga ega, bundan chiqdi, iqlim o’zgarishining sababi ham bo’la oladi. Bu ta’sirning asosiy mexanizmi issiqxona effektidir. Yerga yetib keladigan quyosh nurlanishining tahminan 30% atmosferaning ustki qatlamlaridan aks ettirilib, fazoga qaytib ketadi, lekin nurlanishning asosiy qismi atmosferadan o’tib yer yuzini isitadi. Isitilgan yer yuzi infraqizil nurlanishni tarqatadi. Atmosfera tarkibiga kichik miqdorda kiradigan ayrim gazlar (0,1%) infraqizil nurlanishni ushlab qolish qobiliyatiga ega. Bu gazlar issiqxona gazlari, hodisaning o’zi esa issiqxona effekti deb ataladi.
Issiqxona gazlari yerning deyarli butun tarixi mobaynida atmosferada bo’lgan, ularning balansi tabiatda bo’lgan tabiiy aylanish natijasida saqlanib kelgan. Atmosferada issiqxona gazlari bo’lmaganligida, yer sathi harorati hozirgidan tahminan 30-330C past bo’lgan bo’lardi. Sanoat davrining boshlanishidan avval uglerod dioksidining atmosferada konsentrasiyasi 280 millionga zarraga teng bo’lgan, hozir esa bu daraja 30% oshib 368 millionga zarrani tashkil etadi.
Tabiiy issiqxona effekti yer atmosferasini hayvonlar va o’simliklarning mavjudligiga qulay bo’lgan issiqlik balansi holida saqlab kelgan bo’lsa, issiqxona gazlarining atmosferada antropogen ko’payishi issiqxona effektining kuchayishi hisobiga sayyoraning tabiiy issiqlik balansining buzilishiga olib keladi, bu esa natijada global issiqlashuvga olib keladi.
Faktlar
XIX asrdayoq olimlar karbonat angidrid (uglerod dioksidi) quyosh energiyasini atmosferada ushlab qolib, yer usti qoplamini isishiga olib kelishini bilganlar. Ilmiy-texnik progressning rivojlanishi va sanoat progressning boshlanishi bilan turli xil qazilma uglerod yoqilg’ining (neft, ko’mir, gaz) xalqaro miqyosdagi ishlatilishi oshadi, va bu atmosferada uglerod dioksidining konsentratsiyasini ko’payishiga olib keladi.



1.1.4-rasm. Harorat o’zgarish strukturasi
Havo harorati
Iqlimnni kuzatish ma’lumotlaridan kelib chiqishicha, shimoliy yarimsharda XX asrda sodir bo’lgan iqlim issiqlashuvi ohirgi 1000 yil ichida eng qattig’i bo’lgan. 1990-2000 yillar eng iliq dekada bo’lsa, 1998 yil XX asrdagi eng iliq yil bo’gan. Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, tungi harorat ko’tarilishi kunduzdagiga qaraganda ancha yuqori.
Qor va muz qoplami. 60-yillarning ohiridan boshlab qor va muz qoplamlari uzunligining 10-15% qisqarishi, ko’l va daryolarning har yilgi qor bilan qoplanish davrining ikki xaftaga qisqarishi kuzatilgan. Tog’ muzlarining yoppasiga chekinishi va Arktika muzlarining qalinligining qisqarishi kuzatilgan.
Dunyo okeanining sathi XX asr davomida Dunyo okeanining sathi 10-20 santimetrga ko’tarildi. Buning sababi dengiz suvlarining issiqlik natijasida kengayishi va global issiqlashuv bilan bog’liq bo’lgan qutb muzlarning erishidir.
Iqlimning global o’zgarishi o’ta issiq kunlar soni, qurg’oqchilik, suv toshqinlar, keskin havo isishi va yengil sovuq tushishi, sel va qattiq shamollar sonining ko’payishida aks ettiriladi. Sug’urta kompaniyalarining baholashi bo’yicha, iqtisodiy yuqotishlar yiliga 90 milliard dollarni tashkil etgan.


1.2. O‘rmon yong‘inlari va usv toshqinlari
Fransiya janubi, Ispaniya va Italiyaning Sardiniya orolida keng miqyosdagi o‘rmon yong‘inlari natijasida minglab gektar maydonlardagi o‘rmon va qishloq xo‘jalik yerlariga ziyon yetdi.
13 iyul kuni Kaliforniya shimolida boshlangan va Diksi nomini olgan keng ko‘lamli yong‘inlar natijasida 200 ming gektardan ziyod maydonlar zararlandi.
Shimoliy Makedoniya hukumati yirik o‘rmon yong‘inlari sababli bir oyga inqirozli vaziyat rejimini joriy etdi.
Anomal issiq tufayli Turkiya g‘arbi va janubida ham dahshatli yong‘inlar yuz berishi natijasida sayyohlik tadbirlari, ekskursiyalar butunlay to‘xtatildi. Qishloq xo‘jalik maydonlari, fermalar yong‘in ichida qolib, chorva mollari nobud bo‘ldi.
Gretsiyada ham bir necha kundan buyon kuchli o‘rmon yong‘inlari davom etmoqda. Ofat bir haftadan ortiq vaqt mobaynida havo harorati 40 darajadan yuqori bo‘lishi oqibatida sodir bo‘lgan. Ayrim hududlarda havo harorati 47 darajagacha ko‘tarilgan.
Rossiya sharqidagi Yoqutiston Respublikasida o‘rmon yong‘inlari, rasmiy ma'lumotlarga ko‘ra, 6 mln gektar hududni qamrab olgan — bu Belgiya hududidan ikki barobar katta.
Jazoirdagi kuchli yong‘inlar oqibatida halok bo‘lganlar uchun mamlakatda 3 kunlik motam e'lon qilindi.
Suv toshqinlari
Tabiiy ofatlarning yana bir dahshatlisi suv toshqinlaridir. Afg‘oniston sharqida joylashgan Nuriston viloyatida yuz bergan toshqinlarda kamida 150 kishi halok bo‘ldi.
Xitoyning Jyengjou shahrida kuchli yomg‘ir yog‘ishi natijasida suv toshqinlari sodir bo‘ldi va bir qancha insonlarning hayotiga nuqta qo‘yildi.
Hindistonning Goa va Maharashtra shtatlarida ro‘y bergan keng ko‘lamli suv toshqinlaridan keyin minglab binolar vayron bo‘ldi.
Belgiyada 14–16 iyul kunlari yuz bergan toshqinlar 10 mlrd yevrodan ko‘proq zarar yetkazgan.
G‘arbiy Germaniyada minglab odamlar suv toshqinlari sabab uylarini tark etdi, 100 mingdan ortiq kishi elektr ta'minotisiz qoldi.