Mundarija kirish i-bob. Geometrik yasash elementlari va ularni bajarish qonun qoidalari

CHIZGICH (ruscha lineyka) – tgri chizik chizish uchun ishlatiladigan silliq asbob bo’lib, ukuv va idora ishlarini bajarishda foydalaniladi. Chizgich ulchash yoqi xisoblash uchun ishlatiladigan santimetr va millimetrlarga bulingan bo’ladi.
PARGOR (ruscha sirkul) – bir uchi sharnirli biriktirilgan ikki yoqli chizmachilik asbobi bo’lib, bir uchida kalam sterjen, ikkinchi uchida nena sterjen urnatilgan bo’ladi. Bu asbo ulchash, aylana va yoylar chizish uchun ishlatiladi.
UCHIRGICH( ruscha –rezina) – yozilgan yoqi chizilgan narsani uchirish uchun ishlatiladigan maxsus rezina bo’ladi. U naksh kompozitsiyalar chizishda ortikcha chiziklarni uchirish uchun kullanadi.Kalamda chizilgan narsalarni oq yoqi kuk uchirgichda, siyox yoqi tush bilan chizilgan chiziklarni tarkibida maydalnagan kumi bulgan kizil uchirgichda uchiriladi.
KNOPKA( rus- gollandcha)- keng kalpoqchali, bosma mixcha bkogoz, mato va shu kabilarni qattiq narsaga maxkam kadab ko’yish uchun shilatiladi.
JILVIR KOGOZ-tabiiy va sun’iy obraziv materiallar, ya’ni tog jinislari kvars, kum, korund, shisha, gemotut va boshkalarni maydalab mato yoqi kogozga yopishtirib tayyorlangan maxsus material. Jilvir kogozlari mayda yoqi yirik donali bo’ladi. Jilvir donachalariga qarab12, 16, 20, 24, 36, 60va xak.nomerli bo’ladi.
Ma’lumki yog’och o’ymakorldigida yog’ochlarning ishlov berishga tayyorlashda turli yelimlardan foydalanadi.
YELIMLAR- ( fors- tojikcha) – usyuklangan yuqori molekular anorganik va organik moddalar yoqi ularning eritmalari bo’lib, turli materiallarning bir-biriga yopishtirish uchun ishlatiladi.
Yelimlar tabiiy, sun’iy xamda rezina yelimlarga bulinadi.
Tabiiy yelimlar - xayvonlar ( suyak, sut, teri, pay va boshka) va usimliklar ( darxtlar shiralari, kraxmal kipiklarni kayta ishlash natijasida) maxsulotlaridan olinadi. Namlikka ancha chidamsiz.
Sun’iy yelimlar (smolalar) – polimerlar emultatsiyasi, shuningdek, erituvchi kushilgan kushilmagan smolalar birikmalaridan iboratdir. Turli materiallar, shisha, plastmassa, metall, chinni, penoplast, suyak, kogoz va boshkalarni biriktirishda keng ko’lamda ishlatiladi. Issik, sovuk, namlik, ishkalanish, egilish, bukilish va siljish kuchlanishlariga yaxshi chidaydi.
Rezina(smolali) yelimlar – tabiiy va sintetik yul bilan olinadi. Tabiiysi kauchuk daraxti smolasidan, sun’iysi rezinali birikmalarning erituvchilarda ( benzin, kerosin, spirtdagi) er igan ko’rinishidir. Turli jinisdagi materiallarni, masalan, yog’ochni sementga, metallga, shishaga, plastmassani gazlamaga biriktirishda ishlatiladi.
Yog’ochsozlikda, duradgorlikda, o’ymakorlilda ko’pincha xayvon yelimlaridan kazeinli yelimlar ishlatiladi. Namlikka chidamli kazein ( lot-kasgeis-pishloq) – murakkab oqsil bo’lib, kimyoda fosfoprroted tuzilishini namoyon kiladi. Sutning ivishi jarayonida, uning tarkibidagi kazeinogendan xosil bo’ladi.Tuzli, ishkorli muxitda eriydi.Yog’och o’ymakorligida taxtalarni o’ymakorlilka tayyorlashda bir-biriga biriktirilib, o’yiladigan buyumning assosi tayyorlab olinadi.Taxtalarning o’yiladigan yuza katlami silliqlanib, Tobga keltiriladi.Avvaliga mayda tishli arrada arralanadi, keyin esa mayin burrada arralanadi. Tekis kilib randalanadi va bir-birga tekkizib, mayda tirkishlar yukligiga ishonch xosil kiladi, shundan sunggina taxtalar birlashtirib, pardozlanadi. Pardozlashda mayda kumli jilvir kogoz, baxmal bilan artiladi. Yelimlash jarayonida amalga oshiriladi va taxtalar biriktiiladi. Yopishtirilayotgan yuza oraligida kirindi yoqi bushlik kolmaganligiga ishonch xosil kilish uchun bir-biriga bir necha martalab ishkalab yuboriladi.

2.2.Yog’och o’ymakorligida geometrik yasash elementlari vositasida oddiy naqsh elementlarini chizish va o’yish metodikasi

Amaliy san’atning qator turlarini, u bo’yab ishlanadimi, o’yib ishlanadimi yokizarb berib ishlanadimi bundan qat’iy nazar asosini naqshlar tashkil qiladi.
Naqshchizishni yaxshi bilmasdan turib, qanchalik mahorat bilan o’ymakorlik ishlari amalga oshirilmasin u baribir xalq orasida “usta” degan muqaddas nomga ega bo’laolmaydi. Naqshlar bilan qaysi bino, inshoot yoki buyum bezatilmasin, u o’zigaxos uslubni va texnologiyani talab qiladi. Shuning uchun ham ota-bobolarimiz naqsh turlarini puxta o’rganganlari uchun hayotdagi shodlikni ham, g’am-kulfatni ham jonli chiziqlar, rang-barang naqshlar orqali bera olganlar.Amaliy san’atning naqqoshlik, ganchkorlik, yog’och o’ymakorligi va boshqaturlarini egallashga intilgan har qanday kishi avvalo naqsh chizishni o’rganishi zarur.Naqsh–elementlarning ma’lum tartibda takrorlanishidan tashkil topgan bezak turi Elementlar naqsh ishlashning alifbosi hisoblanadi.Demak, naqsh chizishni o’rganishdan oldin elementlarni chizishni, qandaynomlanishini va qaerlarda ishlatilishini bilish muhim ahamiyatga ega. Barg, gul,novda, marg’ula, bofta, shukufta (shkuft), tanob bog’lam va sirtmoq kabi naqshelementlari mavjud bo’lib, ular tuzilishi, xarakteri va hususiyatlaridan kelib chiqibnomlanadi
BARG – o’simliksimon naqsh elementi bo’lib, naqqoshlar tomonidantabiatdagi o’simlik bargini stillashtirib, olingan tasviri, badiiy ifodasidir Barg naqsh kompozitsiyasida to’ldiruvchi va husn beruvchi elementlar sirasiga kirib,ular tuzilishiga ko’ra oddiy va murakkab turlarga bo’linadi. Yog’och o’ymakorligigaoid naqsh kompozitsiyasida barglar o’ta nozik, nafis, go’zal va jozibador bo’lishi bilan birga silliq va egiluvchan ko’rinishda tasvirlanadi. Ko’p hollarda oddiy barglar ko’ndalang, ya’ni gorizontal holatda tasvirlansa, murakkab burglar esa yarim old ya’ni yarim burilgan holatida tasvirlanadi. Oddiy barglarga tol barga, bodom bargi anor bargi, hurmo bargi, nok bargi, qalampir bargi, uch barg va boshqalar kirsa, murakkab barglarga esa ko’p barg, shchobarg, sadbarg va boshqalar kirib, ular qatlam-qatlam shobarg tarzida uchraydi. Murakkab barglar ko’proq Samarqand yog’och o’ymakorligi maktabi nomoyondalari tomonidan qo’llanilib kelinadi. Naqsh kompozitsiyalarida yuqorida nomlari keltirilgan barg elementlaridan tashqariyana ko’plab turlarini uchratishimiz mumkin.GUL – usta-naqqoshlar tomonidan nabotot olamining eng sara gullarinistillashtirilgan holdagi tasviri, badiiy shaklidir.
Gullarning behisob turlari mavjudbo’lib, u ko’p hollarda naqsh kompozitsiyasining markazida joylashgan bo’ladi.Gullar ham barg elementlari singari ba’zan to’ldiruvchi va husn beruvchi sifatidatasvirlanadi. Gullar har xil tuzilishga ega bo’lganligi tufayli ular o’ziga xos atamalarbilan nomlanadi. Gullarning oddiy va murakkab turlari bor. Oddiy gullarga oygul, lola gul, paxta gul, no’xot gul va boshqalar kirsa, murakkab gullarga esa pista gul, ko’p bargli gul, gultojixo’roz, atirgul va hakkazolar kiradi.
BAND – o’simliksimon naqsh elementlaridan biri bo’lib, u naqqoshlikda bargva gullarning novdasi hisoblanadi. Yog’och o’ymakorligiga oid naqshkompozitsiyalarida band tabiatdagi daraxtlar yoki o’simliklarning novdasinistillashtirib olingan tasviridir. Boshqa naqsh elementlari singari bandning hamkompozitsiyada qo’llanishining o’ziga xos qonun qoidalari bor. Naqshkompozitsiyasida band aniq bir o’lchamdagi yo’g’onlikda bo’lishi, gul va barglarganisbatan saqlanishi, u gullar, barglar, tanoblar va boshqalarning tagidan o’tishibandlarning o’ziga xosligiga misol bo’la oladi. o’ymakor-naqqoshlar banddankompozitsiyada o’ziga xos uslubda foydalanadilar. Shuning uchun ham naqshkompozitsiyalari bir-biridan farq qiladi. Masalan, Xiva yog’och o’ymakorligimaktabi vakillari o’z kompozitsiyalarida bandlarni kam kurtakli va bargelementlaridan deyarli foydalanmaydilar. Navdalarning o’zini spiralsimon tarzda birbiriga to’qib ketadilar va hakozo