Mundarija: Kirish: I bob. Estetik tarbiyani jahon ta’lim-tarbiya jarayonida tutgan o’rni

Kurs ishining vazifalari: Estetik tarbiya mavzusiga doir adabiyotlar bilan ishlash va ularni tahlil qilish, shu borada qabul qilinga qaror, qonun va farmonlar haqida tanishish.
Mavzuning obekti: Estetik tarbiya berish jarayonini tahlil qilish jarayoni.
Mavzuning predmiti: Estetik tarbiyaning mazmuni , metodlari va shu asosida berilayotgan tarbiya uchun yaratilgan shart – sharoitlar.
Kurs ishning tuzilishi va umumiy hajmi: kirish, 2 asosiy bob, umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, hajmi bet


I BOB.Estetik tarbiyani sharq olamida tutgan o’rni.
1.1. . Sharq va Yevropa mamlakatkatlarida estetik qarashlar tarixi va O’rta asrlarda Musulmon Sharqi estetikasi.
“Estetik tarbiya “ , “Estetik madaniyat” tushunchalari organik ravishda “Estetika” atamasi bilan bog’liq .Estetika (yunon tilidan Aisthisis – “sezish”, “tuyg’u “ ) –go’zallik haqida falsafiy talimot.Estetikada go’zallik san’at , ijodkorlik,voqeelikni inson ongida badiiy aks ettirilishi bilan bog’liq.Go’zallik , mukammallik, uyg’unlik,ijodkorlik, estetik zavq –bularning barchasi jamiyatda obektiv ravishda mavjud bo’lgan estetik qadriyatlardir.Ular talaba shaxsning subektiv ehtiyojlariga aylantirilishi kerak( xuddi jamoatchilik axloqining meyorlari shaxsning axloqiy fazilatlariga aylantirilgandek.)Bu o’zgarish estetik tarbiyaning mohiyatidir.
Estetik g’oyalar daslab sharq o’lkalarida, jumladan, Misr Mesopotamiya,Bobil Hindiston, Xitoy, Eron va turon mamlakatlarida vujudga keldi.Yaqin yaqinlargacha “estetik g’oyalar vatani Yunoniston” degan so’zlarga ishonar edik . Qadimgi sharq estetikasing merosi ataylab ko’zdan pimhon tutilgani, hatto kam o’rganilganligi sababli “Ovrupoxudbinlik” (“Evropotsenterizm”) uydirma aqidalar sezilarli suratda o’sdi. Qadimgi sharq mamlakatlaring xalqlari bizga meros qilib qoldirgan yozuvlar (“Mixxat”,”finika alefbosi “) O’rxun enasoy yodkorliklari,Xorazam alefbosi , qimmatbaho madanlarga ishlangan san’at asarlari ( Misrda firavn Tutanxamon maqbarasidan topilgan asoriatiqalar , Amudaryo xazinasi , Doro I tasviri solinga oltin tangalar , skiflar oltin buyumlari va boshqalar) ulug’vor memorchilik obidalari (Bobil minorasi, qadimgi xorazm badiiy madaniyati qoldiqlari , Hindiston va Xitoy hukmdorlari saroylari , ibodatxonalari devorlaridagi tasviriy san’at va haykaltaroshlik asarlari) bu mamlakatda badiiy , estetik madaniyat yuksak taraqqiy etganini ko’rsatadi. Ilk estetik kurash va g’oyalar kohinlar tamonida bayon qilinganlaigini bugun biz bu mamlakt xalqlarini qo’lyozma merosidan, xalq og’zaki ijodi namunalaridan bilamiz . Afsuski , mazkur boy estetik meros shu kumgacha deyarli o’rganilmagan va ilmiy shug’ullanilmagan. Qadimgi Yunoniston ziyolilaridan Girodot Sharq mamlakatlaring ko’plarida bo’lib , ular haqida o’z tarixiy asarlarida bayon qilgan qadimgi sharq estetik qarashlarini o’rganib , ularni umumlashtirib , nazariy jihatdan yanada boyitib bayon etish , boshqa hayot jabhalarida bo’lganidek , estetik qarashlar tarixida ham qadimgi sharq mamlakatlari erishgan yutuqlar zaminida Ovrupo mamlakatlari badiiy madaniyati tarkib topganligini e’tirof etgan.Qadimgi yunon san’atkorlari va faylasuflari qadimgi sharq badiiy madaniyati merosiga tayangan holda estetik g’oyalar va fikr-mulohazalarni ishlab chiqdilar . Shu asosda tartibga solingan estetik nazarya o’zidan keyin vujudga kelgan turli-tuman estetik maktablar hamda oqimlarga zamin bo’lib xizmat qildi. Qadimgi yunon estetin ta’limotning ibtidoasi mashhur matematik olim va faylasuf Pifagor (e.a 6-5 asrlar) nomi va u yaratgan maktab bilan bog’liq Pifagor va uning shogirtlari barcha narsalarning mohiyatini raqamlar va ularning o’zaro munosabatlari tashkil etadi. Koinot yaxlitligida ham raqam aqidasi yotadi deb uqtiradi.Ular mazkur qarshlarini nafosat olamiga ham tabdiq etib , esteti tafakkurni boyitishga o’z hissalarini qo’shdilar . Pifagorchililarning nafosat asoslari , musiqaviy hamohanglik asoslari , yani “xilma xil ovozli tomonlarning kelishuvi “ umubashariy hamohanglik (garmoniya) ekanligi haqidagi qarashlar va g’oyalari estetik tafakkur tarzida muhim o’rin tutadi.
Qadimgi estetika tafakkurida moddiyunchilik ( matirialistik) yo’nalishni Geraklit (e.a.540-48-yillar) boshlab bergan edi. U nafosat xossalari moddiy dunyoning o’zidan kelib chiqqan, nafosat hamohanglikni anglatadi , hamohanhlik esa qarama – qarshilik birligini tashlik etadi deb ko’rsatdi va nafosatning nisbiylik g’oyasini ilgari surdi.
Demokrit (e.a 460-370-yillar) go’zallikni hamohanglikda , bo’laklarning to’g’ri mutnosibligida , tomonlarning mosligi ( simmetriya) da deb bildi va uni meyor tushunchasi bilan bog’ladi , u san’at insonning dastlabki ehtiyojlarini qondirilgandaginagina vujudga keladi deb uqtirdi.Demokrit san’atning mohiyatini voqelikka tasir qilish (mimises) da ko’rdi.
Suqrot(e.a 470-399 yillar) talimotida go’zallik koinotdan inson turmushiga , uning ichki kechinmalariga ko’chirilgan bo’lib , go’zallik va ezgulik birligi yoki hozirgi ta’bir bilan aytganda estetika va axloq birligi yetakchi g’oya sifatida bayon etadi. Suqrot estetik tassuvurlarning nisbiyligi g’oyasini ilgari surib , estetik va manfaatli belgilar o’rtasidagi yaqin aloqadorlik mavjudligini ko’rsatib berdi.
Aflotun (e.a 427-347yillar)qarashlarida estetika ham go’zallik falsafasi, ham san’at falsafasi sifatida tarifladi. Aflotun fikricha, nafosat manbayini avvalo g’oyalar tashkil etadi. His tuyg’u beradigan barcha narsalarni abadiy , o’zgarmas g’oya yoritib turgandagina go’zallik kashf etiladi.Uning fikricha go’zallik o’ta hissiyotli bo’lgani tufayli uning mohiyatini his-tuyg’u bilan emas , balki aql idrok bilan anglash mumkin.Aflotunning san’atga oid qarashlarida ijodiy jarayonni ilohiylashtirish , san’atni esa butunlay aql – idrokka teskari bo’lgan say-harakat tarzida baholash o,rin olgan.
Qadimgi yunon estetikasi nazaryasining cho’qqisi va yakuni sifatida Arastu(e.a 384-322yillar) estetik talimoti katta ahamiyat kasb etadi. Arastu fikricha ,nafosat asosini moddiy dunyodagi narsalar tashkil qiladi , nafosat ana shu narsalarning tartiblilik , muvofiqlik,aniqlik,uyg’unlik, yaxlitlik xossalarida namoyon bo’ladi. San’at amaliyoti Arastu estetikasing hayotbaxsh manbaidir. Buyuk mutafakkir ana shu amaliyot bilan uzviy bog’langan nazariy qoidalarni yaratdi.Arusti estetik talimotida Demokritning voqeelikka tasir qilish (mimesis) g’oyasi yanada rivojlantirildi. U san’atni voqelikka –odamlar , narsalar va inson faoliyatiga taqlid qilish vositasi sifatida baholab , san’atni idrok qilishda hosil bo’ladigan shodlikni tasvirlangan narsalarni taniganlikdan chiqadigan natija bilan bog’laydi.
Tit Lukretsiy Kar (e.a 99-55 yillar) “Narsalarning tabiati haqida”gi asarida qadimgi rim estetikasidagi moddiyunchilik san’atning “zaruriyat” ,”ehtiyopjdan” kelib chiqqanligini uqtirib , uning marifatchilik ahamiyatchilik ahamiyatini ko’rsatib berdi.
Markaziy Osiyo Uyg’onish davrining zabardast mutafakkirlari Muso Xorazmiy , Ahmad Farg’oniy , Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy,Abu Ali Ibn Sino, Ahmad Yassaviy , Yusuf Hos Xojib ,Lutufiy,Alisher Navoiy va boshqa juda ko’p ijodkorlar estetik qarashlarini mohiyatini o’z asarlarida bayon etgan.

1. 
   Farobiy “Baxt –saodatga erishuv haqida “gi risolasida inson go’zallikni samarali idrok etishi uchun undan noziktabiat va aqliy mukammallik zamini bo’lishi kerak , hissiy va aqliy qobiliyatga ega bo’lgan insongina dunyoning barcha sirlarini bila olishi mumij deb, takidlaydi . Inson aql –idroki tufayli haqiqiy insonga aylanadi, bilim insonga baxt, va shodlik keltiradi , inson bilish orqali o’zida go’zallik va mukammallikni kashf etishi mumkin , deb uqtiradi. Farobiy odamlarni ilm va san’at bilan shug’ullanishga davat etadi va shu tufayli go’zal narsalar tushunarli narsalarga aylanadi , deb ko’rsatadi. Farobiy fikricha , san’at insonda go’zal estetik fazilatlarni tarbiyalashga qodir kuchga egadir . Shu mutafakkir inson oldiga alohida talablar qo’yadi. U mazkur risolasida ta’lim-tarbiya masalalariga alohida to’xtalib , yoshlarning ahloqiy fazilati nizomlari hamda ularning san’atni egallashi uchun amalaiy malakalarni berish –tarbiyachilarning muqaddas vazifasi ekanligini ko’rsatib beradi.Farobiy insonning o’z o’zini tarbiyalashda , uni estetik rivojlanishida nazm va navo san’atining o’rnini alohida takidlaydi .Farobiy insoniy sifatlarni barchasini odamlar va narsalar go’zalligi tarzida baholab , ularning ilmiy tomonga muvofiqlik va foydalilik tomonlari bilan uzviy bog’laydi Ibn Sino ham estetik tarbiya masalariga jiddiy etibor qaratgan . Ibn Sino yosh avlodni tarbiyalash va davlatning muhim vazifasi, jamiyat taraqqiyoti, jamiyatning xo’jalik va madaniy yutuqlari bevosita ma’lumotli , madaniyatli kishilarning o’sihiga bog’liq deb e’tirof etadi, “barcha bilimlarga ega narsalar mukammallikka moyildir “ deb ta’lim beradi .”Mukamallik “ atamsida u insonning ichki go’zalligiga va ezgulika intilishida ifodalaydi. Ibn Sino “ Musiqa bilimiga oid to’plam “ asarida birinchi maqola muqaddimasida tovushning sezgi organlariga tasiri, uning yoqimli va yoqimsizligi , tovushni eshitganda lazzatlanish, nafratlanish hissining paydo bo’lishi masalalariga to’xtaydi.
   

Estetika taraqqiyoti Amir Temur nomi bilan ham chambarchas bog‘liq.
Amir Temur (1336—1405) nafaqat ulug‘ sarkarda, atoqli davlat arbobi, balki dinshunos, nozikta'b sifatida dunyo ahliga tanilgan. Temur va temuriylar davrida qonunshunos mo‘g‘ul bosqini tufayli butunlay
vayron etilgan Samarqand shahri mo‘g‘ul bosqini tufayli butunlay
vayron etilgan Samarqand shahri
qayta qurildi. Shahar tevaragi Ohanin, Shayxzoda, Chorsu, Korizgoh,
So‘zangaron va Feruza atalmish oltita AlIlir Temur inshootlari.
darvoza qal‘a devori bilan o‘rab
chiqilgan. Ko‘rkam va muhtasham binolardan tashqari turlituman kasbdagi hunarmandlar mahallalari qad ko'targan. Ispan
elchisi Klavixoning yozishicha, Amir Temur hunarli biror
kishini ham Movarounnahrni tashlab ketishiga yo‘l qo‘ymagan.
Aksincha, sohibqiron farmoni bilan Damashqning mohir
to'quvchilari, Halabning mashhur paxta yigiruvchilari, Anqaraning movut to'quvchi korxonalari, Turkiya va Gurjistonning
zargarlari Samarqandga ko‘chirib olib kelingan. U Samarqand
atrofida o‘z farzandlariga atab ko‘shklar, go'zal bog‘lar qurdirdi.
Mohir me'mor, tajribali sohibkorlar aql-zakovati, mehnati,
mahorati bilan barpo etilgan Bog‘i Dilkusho, Bog‘i Chinor,
Bog‘i Baland, Bog‘i Shamol kabi chorbogiarva ulardagi go‘zal
ko'shklar o'sha davr sayilgoh-bo‘stonchilik, hog'dorchilik
san'atining namunalaridir
BMT Bosh Assambleyasining 48- sessiyasida yuksak jahon
minbaridan turib butun dunyo afgor ommasiga qarata Prezidentimiz Islom Karimov: «Ma’naviy, ilmiy va estetik qadriyatlar
xalqimizning turmush tarzida, an'anaviy madaniyatida muhim
o‘rin olgani hech kimga sir emasligini» ta'kidladi. Shundan
ko‘rinib turibdiki, O'zbekiston nafosatga boy, taraqqiyparvar
davlatdir.