Mundarija kirish I bob bolalar nutqini o’stirishda ijtimoiy omillar

2.3 Bolaning nutqini ilk yoshlardanoq rivojlantirishning yutuq va kamchiliklari
Kattalar bilan bevosita muloqot qilish bola nutqiga katta ta'sir ko’rsatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar atrofdagilarga taqlid qilganlari holda nafaqat to’g’ri talaffuz, so’zlarni to’g’ri qo’llash, iboralar tuzish sirlarini, balki kattalarda (pedagoglar, ota-onalar, oila a'zolari va boshq.), atrofdagi bolalarda uchrab turadigan nutq nomukammaliklarini ham o’zlashtirib oladi. Bolalarning nutq madaniyati pedagogning (va boshqa kattalarning) nutq madaniyatiga bevosita bog’liq bo’ladi.
Doimo kichkintoylarning diqqat-e'tibori markazida turadigan va ular bilan muloqot
qiladigan tarbiyachning nutqi bolalar ona tili, nutq madaniyati namunalarini
oladigan asosiy manba hisoblanadi, s₅huning uchun u nafaqat to’g’ri so’zlashi, ona tilining barcha tovushlarini aniq va tushunarli qilib talaffuz etishi, balki u muayyan balandlikdagi ovozda bosiqlik bilan so’zlashi, uning nutqi intonatsion jihatdan
ifodali, grammatik jihatdan to’g’ri rasmiylashtirilgan, ravon, tushunish uchun oson bo’lishi hamda so’z bilan belgilash to’g’ri va aniq amalga oshirilishi lozim.
Tarbiyachining ifodalilik vositalaridan foydalangan holda o’qigan hikoyasi bolalarda qiziqish uyg’otadi, ularda qayg’urish, so’z kuchini his qilish, uning
mazmunini anchagacha yodda saqlab qolish imkonini beradi; agarda aynan shu hikoya tez va quruq ohangda his-hayajonlarsiz o’qib berilsa, u faqatgina badiiy asarga nisbatan zerikish va befarqlikni shakllantiradi.
Pedagog o’z nutqiga nisbatan tanqidiy munosabatda bo’lishi va unda kamchiliklar borligini sezsa, ularni darhol bartaraf etishgi intilmog’i lozim.
Biroq, o’z nutqining kamchiligini aniqlash har doim ham oson kechmaydi, chunki muloqot jarayonida so’zlovchining diqqat-e'tibori eng avvalo nutqning shakliga emas (qay tarzda aytish), balki uning mazmuniga (nimani aytish) qaratilgan bo’ladi. Bundan tashqari, o’z nutqiga nisbatan beparvolik bilan munosabatda bo’lish natijasida ayrim kamchiliklar tilga qattiq o’rnashib qolishi va keyinchalik so’zlovchi uni sezmay qolishi mumkin. Masalan, nutqning shoshqaloqligi, tushunarsizligi, bir ohangdaligi (monotonligi), ovozning kuchliligi, ayrim tovushlar, so’zlarni noaniq talaffuz qilish kabi nuqsonlar sezilmasdan qoladi.
O’z nutqining nomukammalliklari haqida bilish uchun pedagog o’z o’rtoqlarining mulohazalariga quloq tutishi darkor. Ochiq darslarni magnitofonga (videokassetaga) yozib olish va uni keyin muhokama qilish maqsadga muvofiqdir. Shunda tarbiyachi nutqini tovush, leksik vositalaridan foydalanish, grammatik jihatdan rasmiylashtirish nuqtai-nazaridan tahlil qilish mumkin bo’ladi.
Ayni paytda shuni hisobga olish lozimki nutqni yozib olish chog’ida tarbiyachining o’zini-o’zini nazorat qilishi evaziga nutq sifati yaxshilanadi. Shuning uchun nutqda aniqlangan kamchiliklarga tarbiyachining o’zi va uning o’rtoqlari diqqat-e'tibor bilan yondoshishlari zarur.
Nutqda aniqlangan kamchilik(nomu₆kammalliklar)larni (yomon diksiya, leksik- grammatik rasmiylashtirishdagi xatoliklar va h.k.) tarbiyachi maxsus daftarga qayd
etadi, so’ngra reja ishlab chiqadi va ularning bartaraf etishga doir ishlarni tashkil qiladi. .Lug'atni rivojlantirishning vazifalari sezilarli darajada aniqlandi va aniqlandi (so'zning semantik tomonini ochishga ko'proq e'tibor beriladi); aniqroq aniqlangan vazifalar nutqning grammatik tuzilishini shakllantirish; birinchi marta ko'nikmalarni rivojlantirish vazifalari vaso'zlarni shakllantirish qobiliyatlari va nutqning sintaktik tuzilishini shakllantirish. Dastur aniqlandi aytib berishni o'rganish, har xil turlardan foydalanish ketma-ketligihikoyalar va ularning o'zaro aloqalari, ikkilamchi nutqni rivojlantirish vazifasi ikkinchi qismdan boshlab kiritiladiyosh guruh. Bolalarning badiiy va nutqiy faoliyatining mazmuni aniqlanadi. Umuman olganda aytishimiz mumkinki, ushbu dasturda talablarni aks ettirishga urinish bo'lganbolalar nutqi to'g'ri nutq darajasi va yaxshi nutq darajasi. So'nggi eng yorqinkatta guruhlarda namoyon bo'ldi. Dastur yaqindan boshqalar bilan tanishish bo'yicha ish dasturi bilan aloqa(ular alohida taqdim etilsa ham). Bu, ayniqsa, lug'at hajmi uchun to'g'ri keladi. Ichida lug'at dunyo haqidagi bilimlarning mazmunini aks ettiradi. Ma'lumki, ularning asosibolalarning hissiy tajribasini tashkil etadi. Shu munosabat bilan dastur aniq kuzatilganhissiy, aqliy va nutqni rivojlantirish birligi g'oyasi. Nutqni rivojlantirish vazifalarining aksariyati barcha yosh guruhlarida belgilangan, ammo ularningtarkib aniqlanadi, o'ziga xos xususiyatlarga ega bolalarning yosh xususiyatlari. Shunday qilib, yosh guruhlarda asosiy vazifa lug'at va shaklni to'plashdir nutqning talaffuz tomoni. O'rta guruhdan boshlab, vazifalar etakchiga aylanadiizchil nutqni rivojlantirish va sog'lom nutq madaniyatining barcha tomonlarini tarbiyalash. Katta yoshli guruhlarda asosiy narsa bolalarni har xil turdagi izchil bayonlarni tuzishga o'rgatish, ular ustida ishlashnutqning semantik tomoni. Katta va tayyorgarlik maktab guruhlarida yangiish bo'limi - savodxonlik va savodxonlikka tayyorgarlik.
Uzluksizlik yoshga qarab nutq ta'limi mazmunida o'rnatiladiguruhlari. Bu nutqni rivojlantirish va ona tilini o'qitish vazifalarining bosqichma-bosqich murakkablashuvida namoyon bo'ladi tili. Shunday qilib, so'z bilan ishlashda vazifalar ob'ektlarning nomlarini assimilyatsiya qilish bilan murakkablashadi,belgilari, harakatlari, turli xil so'zlar bilan ifodalanadigan umumlashtirish mohiyati, gapolisemantik so'zlarning, sinonimlarning ma'nolari va muayyan vaziyat uchun eng mos bo'lgan so'zni ongli ravishda tanlashni farqlash.
Bolalar nutqida so'zlarning bo'g'inli tuzilishi va ovozning to'liqligi buzilishlari mavjud. Elisiyalar asosan tovushlarning pasayishi, alohida holatlarda - bo'g'inlarning etishmovchiligi ustunlik qiladi. Shuningdek qayd etilgan men parafaza qilaman, ko'proq - tovushlarni qayta tartiblash, kamroq bo'g'inlar; kichik foiz - qat'iyatlilik va bo'g'inlar va tovushlarni qo'shish. Aql-idrokning aniqligi, ravshanligi, biroz cho'zilgan artikulyatsiyasi va xayoliy diktsiya umumiy xiralashgan nutq taassurotini qoldiradi. Tovush bo'g'inining tuzilishining to'liq shakllanmaganligi, tovushlarning aralashishi fonemalarni farqli idrok etishning etarli emasligini tavsiflaydi. Shuningdek, ushbu bolalarda T.B. Filicheva nutqning semantik tomonining individual buzilishlarini aniqladi. Turli xil mavzular bo'yicha lug'atda ba'zi hayvonlar va qushlarni, o'simliklarni, turli kasb egalarini yoki tananing qismlarini bildiruvchi so'zlar mavjud emas. Javoblar umumiy va tur tushunchalarini birlashtiradi. Ob'ektlarning xatti-harakatlari va belgilarini belgilashda ba'zi bolalar odatiy nomlar va taxminiy qiymat nomlaridan foydalanadilar. Leksik xatolarning tabiati vaziyatga o'xshash so'zlarni almashtirishda, belgilarni aralashtirishda namoyon bo'ladi. Ishlatishda xatolar doimiy bo'lib qolaveradi: kichraytiruvchi - affiksli otlar, qo'shimchali qo'shimchali otlar, har xil korrelyatsion qiymatga ega bo'lgan otlardan hosil bo'lgan sifatlar, narsalarning hissiy-ixtiyoriy va jismoniy holatini tavsiflovchi qo'shimchalari bo'lgan sifatlar, egalik sifatlar. Notanish murakkab so'zlarni shakllantirishdagi qiyinchiliklar qayd etilgan. Hissiy baholash, individuallik va aktyor qo'shimchalari qo'shimchalari bilan otlarni shakllantirishda juda ko'p xatolar kuzatilmoqda. Anonim sifatlar, og'zaki, nisbiy sifatlar, shuningdek murakkab so'zlarni shakllantirishda doimiy qiyinchiliklar mavjud. Nutqni rivojlantirishning to'rtinchi darajasiga ega bo'lgan bolalar mavzuning kattaligini, mekansal qarama-qarshi, taxminiy xususiyatini ko'rsatadigan keng tarqalgan ishlatiladigan antonimlarni tanlashni osonlikcha engishadi. Qiyinchiliklar antonimik munosabatlarni ifodalashda namoyon bo'ladi. Antonimlarni nomlashning to'g'riligi ko'p jihatdan taklif etilayotgan so'zlar juftligining mavhumlik darajasiga bog'liq. Tilning leksik vositalarining etarli darajada emasligi, ayniqsa, ushbu bolalarda majoziy ma'noga ega so'zlar, iboralar va atamalarni tushunishda va ishlatishda namoyon bo'ladi.
Ayrim hollarda, sifatlarning otlar bilan muvofiqlashtirilishida buzilishlar qayd etiladi, bitta jumlada erkak va ayol ismlari, yakka va ko'plik mavjud bo'lsa, sonlarni otlar bilan muvofiqlashtirish buzilishlari saqlanib qoladi. Tilning leksik va grammatik shakllari shakllanishining etishmasligi heterojen. Ba'zi bolalar juda kam miqdordagi xatolarni aniqladilar va ular tabiatda nomuvofiqdir va agar bolalardan to'g'ri va noto'g'ri javoblarni taqqoslash so'ralsa, tanlov to'g'ri amalga oshiriladi. To'rtinchi bosqichda sodda predloglarni ishlatishda xatolar yo'q, sifatlar bilan otlarni moslashtirishda qiyinchiliklar ahamiyatsiz. Ammo murakkab old qo'shimchalarni ishlatishda, sonlarni otlarga moslashtirishda qiyinchiliklar mavjud. Bu bolalar uchun alohida qiyinchilik - bu quyi qismlarga ega bo'lgan jumlalarni tuzishdir. Muallif T.B. Filicheva, to'rtinchi darajadagi bolalarning o'ziga xos xususiyati ularning izchil nutqining o'ziga xosligi. Suhbat davomida, berilgan mavzu, rasm, syujet rasmlari seriyasi, mantiqiy ketma-ketlikning buzilishi, ikkinchi darajali tafsilotlarga "yopishib qolish", asosiy voqealar o'tkazib yuborilishi va alohida epizodlarning takrorlanishi qayd etiladi. Hayotiy voqealar haqida gapirish, ijod mavzulari bilan erkin mavzuda hikoya yozish, ular asosan oddiy ma'lumotsiz jumlalarni ishlatadilar. Bayonotlarni rejalashtirishda va tegishli til vositalarini tanlashda qiyinchiliklar saqlanib qoladi. Ikkinchi yondashuv E.M.ning ishida keltirilgan klinikdir. Mastyukova (1997). U OHP bo'lgan bolalarning uchta asosiy guruhini aniqladi. Birinchi guruh bolalarida neyropsik faoliyatning boshqa aniq buzilishlarisiz, faqat umumiy nutq rivojlanishining belgilari mavjud. Bu umumiy nutqning kam rivojlangan versiyasi. Bunday bolalarda markaziy asab tizimining mahalliy shikastlanishi yo'q. Bunday bolalarning ruhiy ko'rinishida umumiy hissiy-ixtiyoriy etuklikning ma'lum xususiyatlari, ixtiyoriy faoliyatning zaif tartibga solinishi qayd etilgan.
Parez va falajning yo'qligi, subkortikal va serebellar bilan bog'liq buzilishlar nutq motorlari analizatorlarining birlamchi (yadroviy) zonalari xavfsizligini ko'rsatadi. Kichik qayd etilgan nevrologik disfunktsiyalar asosan mushaklarning ohangini buzilishi, barmoqlarning ingichka differentsiatsiyalangan harakatlari va kinetik va dinamik praktikaning shakllanmasligi bilan cheklanadi. Bu asosan umumiy nutqning kam rivojlanganligining disontogenetik versiyasidir. Ikkinchi guruhga E.M. Mastyukova OHP bir qator nevrologik va psixopatik sindromlar bilan birlashtirilgan bolalar haqida gapiradi. Bu miya-organik genezis nutqining umumiy rivojlanmaganligining murakkab versiyasidir, unda disontogenetik-ensefalopatik simptomlar majmuasi mavjud. Ikkinchi guruh bolalaridagi nevrologik sindromlar orasida eng keng tarqalganlari quyidagilardan iborat: gipertenziya-gidrosefalik sindrom, serebrostenik sindrom, vosita kasalliklarining sindromlari. Yuz mushaklarining tiklanishi, vaqtinchalik yoki doimiy enurez, shuningdek subklinik epileptik ko'rinishdagi nevrozga o'xshash sindromlarni kuzatish mumkin. Muallif E.M. Mastyukova ushbu bolalarning yuqori aqliy funktsiyalarini o'rganish ba'zi gnoz, praksis turlarining mahalliy etishmovchiligini ko'rsatmoqda, bu neyropsixologik tekshiruv ma'lumotlari bilan tasdiqlangan. Ushbu guruhdagi ko'plab bolalar umumiy vosita noqulayligi bilan ajralib turadi, ular bir harakat turidan ikkinchisiga zo'rg'a o'tishlari mumkin. Muayyan vosita vazifalarini avtomatlashtirilgan tarzda bajarish va hatto oddiy ritmlarni qayta tiklash mumkin emas. Ularning aksariyati umumiy va og'iz bo'shlig'ining buzilishi bilan tavsiflanadi.
Ushbu buzilishlar odatda fonemik idrok etishmasligi bilan birlashadi. Bu bolalardagi hissiy-ixtiyoriy sohaning etuk emasligi aqliy mehnat qobiliyatining pastligi, hissiy layoqat, ba'zida - vosita disinhibatsiyasi, ta'sirchan qo'zg'aluvchanlik bilan birlashadi.

XULOSA
Ta'lim va o'quv dasturlarida nutqni rivojlantirish vazifalarini amalga oshirish
Zamonaviy dasturlar nutqni rivojlantirish o'z rivojlanish tarixiga ega. Ularning kelib chiqishi bolalar bog'chasining birinchi dasturiy hujjatlarida. Tarkibi va tuzilishidasturlar asta-sekin rivojlandi. Birinchi dasturlarda nutqni rivojlantirish vazifalari umumiy edibelgi, zamonaviy va nutq mazmuni uchun zarurligini ta'kidladivoqelik. 30-yillarning dasturlarida asosiy e'tibor. ish kitob va rasm bilan qilingan. Pedagogika fani va amaliyotining rivojlanishi bilan dasturlarda yangi dasturlar paydo bo'ldivazifalar, nutq ko'nikmalarining hajmi aniqlandi va to'ldirildi, takomillashtirildituzilishi. 1962 yilda birinchi marta "Bolalar bog'chasida ota-onalar uchun dastur" yaratildi, unda ikki oydan etti yoshgacha bo'lgan bolalarning nutqini rivojlantirish vazifalari aniqlandi. Avvalgidan farqli o'laroq nashr etilgan "Bolalar bog'chasi o'qituvchilari uchun qo'llanmalar" dasturiy ta'minotga bo'lgan talablar alohidabadiiy adabiyot repertuarini sezilarli darajada qayta ko'rib chiqqanbolalarni o'qish va tushuntirish uchun. Maktabga tayyorgarlik guruhida (avval ta'kidlangan)dastur) bolalarni savodxonlikka tayyorlashni ta'minlaydi. "Oddiy dasturbolalar bog'chasida ta'lim va tarbiya "(1983 - 1984) zamonaviy o'qitish tarkibini rivojlantirish uchun asosdir. U "xizmat qiladi" nutq faoliyati tabiatining o'ziga xosligini hisobga oladi. har qanday faoliyat turlari va shuning uchun bolaning butun hayoti bilan bog'liq. Aloqadashu bilan nutqni rivojlantirish dasturi qurilgan faoliyat yondashuviga asoslanib:uchun talablar nutq qobiliyatlari dasturning barcha bo'limlari va bo'limlarida aks ettirilgan. Nutq ko'nikmalarining tabiati har bir turdagi tarkib va \u200b\u200bxususiyatlarning xususiyatlari bilan belgilanadifaoliyati. Masalan, "O'yin" bo'limida bolalar qoidalarni o'rganishlari kerakligi ko'rsatilgan og'zaki aloqa normalari, mavzuni muvofiqlashtirishda nutqdan foydalanish qobiliyatini tarbiyalashteatr o'yinlarida o'yinlar, rollarni taqsimlash, rol o'zaro ta'sirini rivojlantirish - tanish ertak, she'r, eskiz bo'yicha eskizlar ijro etish, ijro etishni takomillashtirishko'nikmalar. "Mehnat ta'limi" bo'limida ob'ektlarni nomlash qobiliyatiga,ularning belgilari, fazilatlari, mehnat harakati. Matematikaning boshlang'ich ta'limini amalga oshirish mumkin emasoldin shakl, o'lcham, mekansal joylashuv nomlarini assimilyatsiya qilish bilan tarqatishmeta, miqdoriy va tartib raqamlar. Aloqa ko'nikmalariga, og'zaki muloqot madaniyatiga bo'lgan talablar tavsiflangan"Hayotni tashkil etish va ota-onalar" bo'limi. Xuddi shunday, biz dasturning boshqa boblarida nutq ishining tarkibini ajratib olishimiz mumkin.
"Nutqni rivojlantirish" mustaqil bobi "Sinfdagi ta'lim" bo'limida, shuningdek maktab uchun katta va tayyorgarlik guruhlarida va "Hayot va ta'limni tashkil etish" bo'limida alohida ta'kidlangan. bolalar ». Maktabga tayyorgarlik guruhida bolalarning nutqini rivojlantirishga qo'yiladigan talablar aks etadi"Ona tili" bobini, chunki bu yoshda ba'zitil bilimlari va bolalarda til va nutq hodisalari haqida xabardorlikni chuqurlashtiradi. Shuni ta'kidlash kerakki, 1983 - 1984 yilgacha bolalar bog'chasining dasturiy hujjatlarida. nutqni rivojlantirish vazifalari, shuningdek, atrofdagi hayot bilan tanishish vazifalari ko'rsatildi. "Model dasturida" birinchi marta (Bolalarni o'qitish va o'qitishning namunaviy dasturi)bog '/ Ed. R.A. Kurbatova, N.N. Poddyakova. - M., 1984) ular alohida-alohida berilgan do'stim, "haqiqiy til ko'nikmalari va qobiliyatlarining ko'pini shakllantirish haqiqatni hisobga olgan holda(sinonim qatordan so'z tanlash, ekspressiv vositalardan foydalanish, taqqoslash, ta'riflar, so'z shakllanishi va qo'shilish elementlarining mohiyati, rivojlanishifonemik eshitish va boshqalar) bolalarni tanishtirayotganda yo'l bilan ta'minlab bo'lmaydi boshqalar esa bu maxsus o'qitish shakllarini (og'zaki) tashkil qilishni talab qiladididaktik o'yinlar, ijodiy vazifalar, dramatizatsiya, dramatizatsiya va hk). ” Bolalar bog'chasi dasturi naqshlar bo'yicha ilmiy ma'lumotlarni hisobga olgan holda ishlab chiqilganmaktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini rivojlantirish, maktabgacha ta'lim muassasalari tajribasi.Nutqning turli tomonlariga qo'yiladigan talablar nutq rivojlanishining yoshga bog'liq ko'rsatkichlarini aks ettiradi