P= E (1+R)/c Maksvell hisoblashi bo‘yicha, yorug‘ kunda quyosh nurlari 1 m² qora sirtga 0,4 mkN kuch bilan bosim beradi.
Yorug‘lik bosimini birinchilardan bo‘lib P.N. Lebedev o‘lchadi. 1889—1900- yillarda o‘tkazilgan tajribalar o‘sha davrning eng ilg‘or laboratoriyalaridan birida (Moskvada) o‘ta nozik eksperimental qurilmada o‘tkazildi. Lebedev o‘tkazgan tajribada juda ingichka ipga osma o‘rnatilgan bo‘lib, osmada bir necha juft qanotchalar mavjud. Yupqa yengil qanotchalarning biri qoraytirilgan bo‘lib, ikkinchisi esa yaltiroq holda qoldirilgan. Havosi so‘rib olingan idish ichiga joylashtirilgan K osma juda sezgir burama tarozini tashkil qiladi. Osmaning burilishi ipga biriktirilgan ko‘zgucha va truba yordamida kuzatiladi (80- rasm)
Tajribalar turli shakldagi osmalar yordamida o‘tkazilgan edi. Lebedev tajribasidagi asosiy qiyinchilik gazning kon veksion oqimlari va radiometrik ta’sirlarning mavjudligi edi. Bu ta’sirlar kattaligi asosiy yorug‘lik bosimidan bir necha yuz ming marta katta bo‘lishi mumkin edi. Konveksion ta’sirlar osma qanotchalar biror burchakka og‘ib turganda seziladi. Bu ta’sir yorug‘likning tushish burchagiga bog‘liq bo‘lmagani uchun Lebedev ushbu ta’sir
larni yorug‘lik yo‘nalishini o‘zgartirish orqali bartaraf etdi. Endi radiometrik ta’sirlarni yo‘qotish ballondagi gaz bosimini keskin kamaytirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Radiometrik ta’sir siyraklashgan gazda qanotchaning yoritilgan va yoritilmagan tomonlari temperaturalari farqi hisobiga yuzaga keladi. Ballonda qolgan gazning molekulalari qanotchaning issiqroq tomonidan katta tezlikda qaytadi, o‘z navbatida osma tepki natijasida yorug‘lik tushayotgan yo‘nalishda burilishga majbur bo‘ladi. Demak, temperaturalar farqini yo‘qotish uchun juda yupqa qanotchalardan foydalanish va ballondagi bosimni keskin kamaytirish kerak, bunda radiometrik ta’sirlarni e’tiborga olmasa ham bo‘ladi. Lebedev o‘lchashlari yorug‘lik bosimining Maksvell hisoblagan nazariy qiymatlarini 20% aniqlik bilan tasdiqladi. Keyinroq 1923- yilda Gerlax tajribalarida olingan natijalar nazariy hisoblashlarda 2% farq borligini ko‘rsatdi.
Yorug‘likning kimyoviy ta’siridan fotografiyada foydalaniladi. Fotoplastinka sirtiga yorug‘likka sezgir Ag Br qatlami qoplanadi. Yorug‘lik tushganda qatlamni Ag va Br molekulalariga parchalab, sof kumush zarralarini ajratib chiqaradi. Hosil bo‘lgan sof kumush zarralari soni yorug‘lik intensivligi va uning tushish vaqtiga bog‘liq bo‘ladi. Plastinkaning yorug‘lik ko‘proq tushgan joylarida kumush bromid kristallchalarining ko‘pchiligida AgBr ning ba’zi molekulalari sof kumushgacha tiklanadi. Natijada plastinkada fotosuratga olinayotgan predmetning ko‘zga ko‘rinmaydigan (yashirin) tasviri hosil bo‘ladi.
Ochiltirgich ta’sirida hech bo‘lmaganda bitta Ag Br molekulasi sof kumushni hosil qilgan kumush bromid kristallarining har qaysisi sof kumushga aylanadi. Ag Br molekulalari bo‘lgan kristallar ochiltirgich bilan reaksiyaga kirishmaydi. Demak, fotosuratga olish vaqtida plastinkaning qaysi joyiga yorug‘lik ko‘p tushsa, o‘sha joyi kuchliroq qorayadi. Shu usul bilan negativ negativ tasvir olinadi.
Fotosurat olishda negativ ostiga yorug‘likka sezgir qog‘oz qo‘yiladi va unga yorug‘lik tushiriladi. So‘ngra qog‘ozdagi tasvir ochiltiriladi va mustahkamlanadi. Shunday tarzda pozitiv tasvir pozitiv olinadi.
Ko‘z bilan bevosita kuzatish mumkin bo‘lmagan ultrabinafsha va infraqizil nurlarni qayd qilishdan tashqari, juda qisqa muddatda o‘tadigan jarayonlar (ekspozitsiya vaqti 10-⁵—10-¹²s bo‘lgan impulslar)ni suratga olishda yoki intensivligi juda kam bo‘lgan
yorug‘lik chiqadigan va uzoq vaqt ekspozitsiyalashni talab qiladigan jarayonlarni suratga olishda fotografiya katta yordam beradi. Kinematografiya texnikasi butunlay fotografiya yutuqlariga asoslangandir. Yuqorida qayd qilganimizdek, kinoda ovoz yozib olish yoki qayta eshittirish uchun yorug‘likka sezgir kinolentaga elektr signallariga aylantirilgan tovush to‘lqinlari yozib olinadi.
Optik tovush yozib olish qurilmasining umumiy sxemasini quyidagi 81- rasmda keltiramiz. M mikrofon tovush tebranishlarini elektr signallariga aylantirib beradi. Bu tok K kuchaytirgich orqali kuchaytirilib P „optik pichoq“ orqali o‘tadi. „Optik pichoq“ magnit qutblari orasida bir-biriga juda yaqin joylashgan ikki metall plastinkadan iborat. O‘zgaruvchan elektr tok hosil qilgan magnit maydon plastinkalarni harakatga keltiradi, bunda ular orasidagi tirqish goh kattalashadi, goh kichiklashadi, ya’ni kinolenta yo‘liga goh ko‘p, goh kam yorug‘lik o‘tkazib, tovushni optik usulda yozadi. Tovushni qayta eshittirishda tovush yo‘li orqali F fotoelementga ingichka yorug‘lik dastasi yuboriladi. Tovush yo‘lidagi qorong‘ilik yorug‘lik oqimining bir qismini yutadi. Kinolenta harakatlanayotganda tovush yo‘li o‘tkazayotgan yorug‘lik oqimining kattaligi uzluksiz o‘zgarib turadi, shuning uchun fotoelement zanjiridagi tok ham o‘zgaradi. Hosil bo‘layotgan elektr signallari kuchaytirilib karnayga uzatiladi va qayta tovush to‘lqinlariga aylanadi. XX asrga kelib fizika fanida yorug‘lik xossalarini qator tajribalar orqali o‘rganilib, yorug‘lik o‘zini bir vaqtning o‘zida ham to‘lqin, ham zarra kabi tutishi to‘liq isbotlandi. Masalan, fotoeffektni, yorug‘lik bosimini tushuntirishda yorug‘likni zarra deb qarash maqsadga muvofiqdir. Yorug‘lik interferensiyasi, difraksiyasi va dispersiyasi kabi hodisalarni tushuntirishda yorug‘likning to‘lqin tabiati orqali mulohazalar yuritiladi. Infraqizil nurlanishlardan boshlab, rentgen nurlanishlariga qadar yorug‘likning to‘lqin va kvant xossalari aynan namoyon bo‘lar ekan. Gamma-nurlanishlar chastotasidan boshlab va undan katta chastotalarda yorug‘likning kvant xossalari ko‘proq namoyon bo‘ladi.
