Mundarija: Kirish Bob. Xotira va tajribaning psixologik asoslari

II Bob. Xotira va tajribaning rivojlanishi va o’zgarishi

1. 
   Xotira va tajribaning yosh davrlariga bog’liq xususiyatlari
   

Xotira va tajriba shaxsning o'zining o'rganish, tushunish, o'ylash va amalga oshirish jarayonlarida muhim ahamiyatga ega bo'lgan psixologik jarayonlardir. Bu jarayonlar o'zgartirish va rivojlantirish imkonini beradi. Xotira va tajriba rivojlanishi shaxsga qo'yilgan kuchli bo'lganda, o'zgarishi esa shaxsga yana yangi tajribalar, bilimlar va ma'rifatlar kiritish bilan bog'liq bo'ladi.
Xotira va tajriba rivojlanishining bir qismini shaxsga o'z-o'zini o'rganish va rivojlantirish imkonini beruvchi o'zlashtirish jarayonlari tashkil etadi. Shaxs o'tgan tajribalarini qayta o'ylaydi, ulardan ma'lumotlarni tiklaydi va bu ma'lumotlarni o'zining xotira o'rnida saqlaydi. Xotira va tajriba rivojlanishida o'zlashtirish jarayonlari yordam beradi, masalan, o'zimizning o'rganishni takrorlash, o'zimiz bilan muloqot qilish, ma'lumotlarni yozib olish va saqlash, ma'lumotlarni amalda qo'llash va boshqalar bilan bilim almashish kabi faoliyatlar orqali.
Xotira va tajriba rivojlanishi uchun amaliyot va tajribalarga muhtoj bo'ladi. Shaxs yangi tajribalar va bilimlar olish, o'zini o'rganish va rivojlantirish uchun foydalanishi mumkin bo'lgan amaliyotlarni amalga oshirishi kerak. Bunday amaliyotlar masalan, o'z o'ylarimizni yozish, o'zimizning maqsadlarimizni qo'yish, qo'yilgan maqsadlarimizga erishish uchun tashkillashtirilgan vazifalarni bajarish kabi faoliyatlar bo'lishi mumkin.
Xotira va tajriba o'zgarishi esa shaxsning o'zining tajribalaridan, o'zlashtirgan bilimlardan va o'zining o'rganish jarayonlari natijalaridan kelib chiqadi. Shaxs o'z tajribalaridan o'rgangan, yangi bilimlar bilan tanishgan, o'zini o'rganish jarayonlarida o'tkazgan o'zgarishlarga asoslanib, o'zining o'zini rivojlantirishga harakat qiladi. Bu o'zgarishlar shaxsga yangi tajribalar, yangi bilimlar va yangi o'rgangan narsalar asosida o'tkaziladi.
Xotira va tajriba yosh davrlariga bog'liq xususiyatlarga e'tibor qaratish juda muhimdir. Yosh davrlari, yoshlarning shaxsiy va o'zaro munosabatlarning shakllanishi, o'z-o'zini tanishish va o'zini o'rganish jarayonlarining boshlang'ichi bo'ladi. Quyidagi xususiyatlarni ko'rib chiqamiz:
Xotira va tajribaning o'rta davri: Bu davr bolalar va o'smirlar o'rtasidagi yosh davri hisoblanadi. Bu davrda xotira va tajriba o'sadi, shaxsning o'zini tanishish va dunyo bilan bog'lanish jarayonlari intensivlashadi.
Xotira va tajribaning baland darajasi: Bu davr o'quvchilik davri hisoblanadi. Shaxslar o'rganish, o'zlashtirish va tajribalarni rivojlantirish jarayonlarida intensiv ishtirok etadi. Bu davrda xotira va tajriba o'rnatiladigan o'quv-uslublar, o'quv-tadqiqot faoliyatlari va o'rganishning eng muhim bosqichlaridan biridir.
Xotira va tajribaning yetuklik davri: Bu davr yoshlarning yetuklik davri hisoblanadi. Shaxslar o'zlarining o'zini o'rganish va rivojlantirishga ko'ra o'zlashtirish jarayonlariga yuqori darajada ishtirok etadi. Bu davrda xotira va tajribaning o'zlashtirish jarayonlari intensivlashadi, shaxslar o'zlarining so'nggi yillarida o'rganish va tajribalarini amalga oshirishga intilishadi.
Xotira va tajribaning qariyoshlik davri: Bu davr katta yoshdagi shaxslar uchun muhim hisoblanadi. Shaxslar bu davrda o'zlarining o'tgan yillaridagi xotira va tajribalaridan foydalangan holda hayot bilan bog'liqliklarini rivojlantirishga intilishadi. Xotira va tajribaning saqlanishi, ta'riflashi va o'zgartirishi muhimdir.
Xotira va tajribaning yosh davrlariga bog'liq xususiyatlari shaxsga o'ziga xosdir va har bir insonning o'zining rivojlanish jarayonlari va tajribalari mavjud bo'ladi. Yosh davrlarida xotira va tajribaning o'sishi, rivojlanishi va o'zgarishi shaxsga o'ziga xosdir va shaxsning o'zini tanishish, o'rganish va rivojlantirish jarayonlariga ta'sir qiladi.
Xotira va tajribaning o'rta davri odamlar o'rtasida tushunchalarni, tajribalarni, vaqtlarini o'z ichiga oladi. Bu davrda odamlar hayotlaridagi turli hodisalar va kelgan tajribalar asosida xotiralarni shakllantiradi. O'rta davrda xotira va tajribalarning amalga oshirilishi bilan insonning o'zini rivojlantirishi, o'rganish va o'zlashtirish jarayonlari amalga oshiriladi.
Xotira va tajribaning o'rta davri, boshqa davrlarga nisbatan o'rganishga va tarbiyalanishga keng imkoniyatlar beradi. Bu davrda insonning xayoti va imkoniyatlari kengayadi va uning o'zini tashkil etish jarayonlari o'zaro bog'liqlik va munosabatlar bilan bog'liq bo'ladi.
O'rta davrda xotira va tajribaning o'rnatilishi, ma'naviy, intellektual, ijtimoiy, madaniy va boshqa sohalarda o'zlashtirilishi odatda o'qituvchi, ota-ona, tarbiyachilar va jamoat a'zolari tomonidan muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Bu davrda shaxsning o'zlashtirilishi va rivojlanishi uchun turli o'quv, tarbiya va madaniyat tashkilotlari, o'quv-yo'l institutlari, o'quv markazlari, o'quv mashg'ulotlari va boshqa tajribalar yordam beradi.
O'rta davrda xotira va tajribaning rivojlanishi, insonning mustaqil o'rganish, o'z fikrlarini rivojlantirish, o'z ishonchini, qadrini oshirish va o'zini jamoat bilan muvofiqlashtirishga yo'l ochadi. Bu davrda inson o'zini jamiyat bilan ta'sirga oshirish va jamoatni rivojlantirishga o'z hissasini, o'z mehnatini kiritishi va o'z fikrlarini izhor qilishi o'rganadi.
Shuningdek, o'rta davrda xotira va tajribaning mavjudligi insonning kimlikning rivojlanishi, o'zini tushunish va qabul qilish jarayonlarida ham muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Xotira va tajribaning o'rta davri, insonning shaxsiy va jamiyat taraqqiyotida katta muhim o'rin egallaydi.
Xotira va tajribaning baland darajasi, insonning o'zining o'rnini va ahamiyatini nazorat qilish, o'z hayotining maqsad va maqsadlariga yo'l qo'yish, ma'naviy rivojlanish va o'zini o'zlashtirishni o'rganish bilan bog'liqdir. Baland darajadagi xotira va tajriba, insonning o'zini tahlil qilishi, o'z qabiliyatlarini va imkoniyatlarini aniqlash, o'z bilim va ko'nikmalarini rivojlantirish uchun muhimdir.
Xotira va tajribaning baland darajasi, o'zni o'zlashtirish, o'z fikrlarini rivojlantirish va o'zini jamiyat bilan ta'sirga oshirishda muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Baland darajadagi xotira, insonning o'zining o'zini o'rganish, o'z hayotining maqsad va maqsadlariga yo'l qo'yish, o'z bilim va tajribalaridan foydalanish bilan bog'liqdir. Bu davrda inson o'zining qadriyatini oshiradi, o'zini samarador his qiladi va o'zning ijtimoiy faoliyatida muvaffaqiyatga erishadi.
Baland darajadagi xotira va tajriba, o'zini o'zlashtirishda va o'zning o'rganish jarayonlarida, xayotiy muammolar va vaziyatlarda ham xizmat qiladi. Inson o'z hayotidagi yo'nalishlarni, o'z muammolarini, qoidalarini va o'z xayoti bilan bog'liq ma'lumotlarni qayd etadi va o'zining tajribalaridan o'rganib, ularga muvofiq kelishuvni topadi.
Baland darajadagi xotira va tajribaning mavjudligi, insonning ma'naviy taraqqiyotida muhim o'rin egallaydi. Xotira va tajribaning baland darajasi, insonning tafakkur qobiliyatini rivojlantirish, o'zining o'zini tahlil qilish va qonuniy faoliyatini oshirishga yo'l ochadi. Bu jarayonlarda inson o'zining ma'naviy qobiliyatlarini va rivojlanishini aniqlaydi, o'z fikrlarini, g'oyalarni va maqsadlarini belgilaydi. Baland darajadagi xotira va tajriba, insonning shaxsiy va jamiyat taraqqiyotida katta muhim o'rin egallaydi va uning o'zini o'zlashtirish, o'z bilim va ko'nikmalarini rivojlantirishga qo'llaniladi.
Xotira va tajribaning yetuklik davri, insonning o'z hayotining olam shaklida samarador faoliyat olib borishi, o'z fikrlarini, qo'llaniladigan bilim va tajribalarini oshirishi bilan bog'liqdir. Yetuklik davrida xotira va tajriba, insonning yoshiga qarab rivojlanib, uning bilim va ko'nikmalari ziddiyatlarini tiklashda katta ahamiyatga ega bo'ladi.
Yetuklik davriga kelsa, inson o'z hayotdagi rivojlanish va o'zini o'zlashtirishda samarador qadam olib boradi. Bu davrda inson o'z bilim va tajribalarini jamiyatga olib chiqaradi, o'z hayotidagi qo'llaniladigan bilimlarni oshiradi va ularni muvaffaqiyat bilan amalga oshiradi. Yetuklik davriga kelsa, insonning o'z xayotida, o'z o'rganish jarayonlarida, o'z ma'lumotlari va tajribalari asosida qaror qabul qilish, muammolar yechish, tahlil qilish va yangi yechimlar topishda o'zining xotira va tajribasi katta ahamiyatga ega bo'ladi.
Yetuklik davri insonning shaxsiy va jamiyat taraqqiyotida muhim o'rin egallaydi. Xotira va tajriba yetuklik davriga kelganda inson o'zining o'zini tahlil qiladi, o'zining maqsad va maqsadlari bilan bog'liq rejalarni belgilaydi. U o'z fikrlarini, qo'llaniladigan bilim va tajribalarini boshqa insonlar bilan ulashish, o'z o'zining ijtimoiy va professional faoliyatida rivojlanishni samarali amalga oshirish uchun foydalanadi.Yetuklik davrida xotira va tajriba, insonning o'z ma'lumotlarini, tajribalarini oshirish, o'zining ijtimoiy va professional faoliyatida yuksak darajada ishtirok etish uchun qo'llaniladi. Bu davrda insonning o'zini o'rganish, o'z bilim va ko'nikmalarini rivojlantirish uchun o'zining xotira va tajribasi katta muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Yetuklik davrida inson o'z bilim va tajribalarini jamiyatga olib chiqaradi, o'z ma'naviy qobiliyatlarini rivojlantiradi va o'z hayotidagi muammolar va vaziyatlarni yuqori saviyada tahlil qilish
Xotira va tajribaning rivojlanishi va o'zgarishi insonning hayotida amalga oshirgan tajribalar va o'rganish jarayonlari natijasida ro'y beradi. Bu jarayonlar orqali xotira va tajriba rivojlanishi, o'zgarishi va olg'a olishi mumkin.
Xotira va tajribaning rivojlanishi bir necha yo'nalishlarda amalga oshiriladi. Birinchi bo'lib, inson o'z hayotida o'zning o'rgangan bilimlarini, tajribalarini, ko'nikmalarni oshirishi va yangi bilimlar o'rgangan holda rivojlanishi mavjud bo'ladi. Bu bilim va tajribalar xotira va tajribaning o'zgarishi va rivojlanishiga olib keladi.Ikkinchi yo'nalish esa o'z hayotida qarashlarni, xotira va tajribalarini tahlil qilish, ta'kidlash, o'zgarishlarga tayyorlash bilan bog'liqdir. Inson o'z hayotida yuz bergan muammolar, muvaffaqiyatlari, hayotdagi o'zgarishlar, o'zining o'rganish jarayonlari, odamlar bilan o'rtasidagi aloqalar o'z xotira va tajribasida o'zgarishlarni olib keladi. Bu o'zgarishlar insonning o'zining tajribalarini yanada boyitishiga, ma'naviyatini rivojlantirishiga, hayotidagi muhim muammolarni yechishga imkon beradi.
Xotira va tajribaning yosh davrlariga bog'liq xususiyatlari esa har bir yosh davri bilan aloqadar bo'ladi. Bola va yoshdagi insonlar o'zlarining yoshlariga mos ravishda xotira va tajribalarini shakllantirish, saqlab qolish, o'rgangan bilim va ko'nikmalarini olg'a olishga qodir bo'ladi. Ular o'z hayotlaridagi yutuqlar, muammoni yechish jarayonlarini xotira va tajriba orqali o'rganish va rivojlantirishga imkoniyatga ega bo'ladi.
O'rtacha yoshdagi insonlar esa o'zlarining o'rganish va tajribalarini yanada boyitish, o'z o'rgangan bilimlarini amalga oshirish, hayotdagi o'zgarishlarga ta'lim tushuntirish va o'zgarishlar bilan muloqotda bo'lishishlari mumkin bo'ladi. Ular o'z xotira va tajribalaridan foydalanib, o'zlarining hayotida qarashlarni o'zgartirish, muammoni yechish va o'zgarishlarga mosliklar topishga intilishadi.Xotira va tajribaning rivojlanishi va o'zgarishi insonning hayotida amalga oshirgan tajribalar va o'rganish jarayonlari natijasida ro'y beradi. Bu jarayonlar orqali xotira va tajriba rivojlanishi, o'zgarishi va olg'a olishi mumkin.
Xotira va tajribaning rivojlanishi bir necha yo'nalishlarda amalga oshiriladi. Birinchi bo'lib, inson o'z hayotida o'zning o'rgangan bilimlarini, tajribalarini, ko'nikmalarni oshirishi va yangi bilimlar o'rgangan holda rivojlanishi mavjud bo'ladi. Bu bilim va tajribalar xotira va tajribaning o'zgarishi va rivojlanishiga olib keladi.Ikkinchi yo'nalish esa o'z hayotida qarashlarni, xotira va tajribalarini tahlil qilish, ta'kidlash, o'zgarishlarga tayyorlash bilan bog'liqdir. Inson o'z hayotida yuz bergan muammolar, muvaffaqiyatlari, hayotdagi o'zgarishlar, o'zining o'rganish jarayonlari, odamlar bilan o'rtasidagi aloqalar o'z xotira va tajribasida o'zgarishlarni olib keladi. Bu o'zgarishlar insonning o'zining tajribalarini yanada boyitishiga, ma'naviyatini rivojlantirishiga, hayotidagi muhim muammolarni yechishga imkon beradi.
Xotira va tajribaning yosh davrlariga bog'liq xususiyatlari esa har bir yosh davri bilan aloqadar bo'ladi. Bola va yoshdagi insonlar o'zlarining yoshlariga mos ravishda xotira va tajribalarini shakllantirish, saqlab qolish, o'rgangan bilim va ko'nikmalarini olg'a olishga qodir bo'ladi. Ular o'z hayotlaridagi yutuqlar, muammoni yechish jarayonlarini xotira va tajriba orqali o'rganish va rivojlantirishga imkoniyatga ega bo'ladi.O'rtacha yoshdagi insonlar esa o'zlarining o'rganish va tajribalarini yanada boyitish, o'z o'rgangan bilimlarini amalga oshirish, hayotdagi o'zgarishlarga ta'lim tushuntirish va o'zgarishlar bilan muloqotda bo'lishishlari mumkin bo'ladi. Ular o'z xotira va tajribalaridan foydalanib, o'zlarining hayotida qarashlarni o'zgartirish, muammoni yechish va o'zgarishlarga mosliklar topishga intilishadiTo'g'ri, xotira va tajriba hayotimizning asosiy qismidir. Xotira, bizning o'tgan tajribalarimiz va o'rganish jarayonlarimizni saqlash, o'zimizni tahlil qilish, dunyoga bilimlarimizni qo'shish va o'zimizni rivojlantirish imkonini beradi. Bu esa shaxsiy taraqqiyotimizning muhim qismidir. Xotira va tajriba bizning hayotimizdagi kelajak maqsadlarga yondashadi, bizga o'tgan hikoyalarimizni, o'rganish jarayonlarimizni yodga soladi va bizning shaxsiy va professional rivojlanishimizni ta'minlaydi.
Xotira va tajribaning boshqa bir muhim ahamiyati ham odamlar bilan muloqotda bo'ladi. Biz bilan muloqot qilgan odamlar bilan o'z tajribalarimizni va xotiralarimizni ulashtrish orqali o'zimizni rivojlantirish, o'z fikrlarimizni va qarashlarimizni hosil qilishga va o'zimizni boshqalari bilan muloqotda muvaffaqiyatli bo'lishga imkon beradi. Xotira va tajribalarimiz bizning o'zimizni ifodalash, o'zimizga ishonish va o'zimizni qo'llab-quvvatlash jarayonlarimizda asosiy unsurlar bo'ladi.
Shuningdek, xotira va tajribaning bizning psixologik holatimizga, jismoniy va ma'naviy sharoitlarimizga, o'zimizni qabul qilish va ozod qilishga ta'sir qilishi muhimdir. Xotira va tajribalarimizdan o'rganish orqali biz o'zimizni tanish, o'zimizni boshqalari bilan solishtirish, xatosiz ko'rish va o'zimizni takomillashtirish imkoniyatiga ega bo'lamiz.
Bundan tashqari, xotira va tajribalarimiz bizning dunyoviy bilimlarimiz, san'at va madaniyatimiz, o'zimizning joyimiz va mehnatimiz haqida ko'proq bilishimizga olib keladi. Bizning xotira va tajribalarimiz orqali biz o'zimizni ma'naviy ravishda boyitish, dunyoni tahlil qilish, boshqalar bilan muloqot qilish, hayotning ma'qsadiga rioya qilish va mustaqil fikrlash imkonini beradi.
Shuning uchun, xotira va tajribalarimizning mavjudligi va ularning rivojlanishi va o'zgarishi hayotimiz uchun muhimdir. Bizning xotira va tajribalarimiz bizni biz qiladi va hayotimizdagi maqsadlarga yetishishimizda katta rol o'ynaydi. Bu sababli bizning xotira va tajribalarimizni doimiy ravishda boyitib borish va o'zimizni rivojlantirishga intilishimiz muhimdir.Xotira va tajribaning yosh davrlarida o'zgaruvchanlik: Yosh davrlarida xotira va tajriba kuchli tarzda o'sib boradi. Bola o'z hayotida yangi bilim va tajribalarni o'rgangan holda rivojlanadi. Bola bilim va tajribalarni yodga solishi va o'sish darajasini o'rttirishi bilan xotira va tajribaning o'sishini ko'rsatadi.
Xotira va tajribaning shakllanishi: Yosh davrlarda xotira va tajriba o'z shakllarini oladi. Bola o'z ma'lumotlarini, tajribalarini, yoshiga mos ravishda ifodalaydi. Xotira va tajriba bola hayotidagi harakatlari, o'rgangan narsalari va tajribalari orqali shakllanadi.

2.