Mundarija: Kirish Bob. Xotira va tajribaning psixologik asoslari

1.2.Xotira va tajribaning turlari va shakllari
Xotira turli bo'lib, uni quyidagi shakllarda ko'ramiz:Sensoryal (sensorniy) xotira: Bu xotira, hissiyotlarga bog'liq ma'lumotlarni saqlaydi. Misol uchun, bir odamning biror narsani ko'rgan, eshitgan, ya'ni o'zining biror ma'lumotni his qilgan xotirasi sensoryal xotiraga misol bo'ladi.
Prosedural (amaliy) xotira: Bu xotira, amaliy mashg'ulotlarda o'rgangan bilim va ko'nikmalarni saqlaydi. Misol uchun, velosipedda haydash, qo'li bilan biror narsani qilib olish kabi amallar prosedural xotiraga misol bo'ladi.
Tajriba turli bo'lib, uni quyidagi shakllarda ko'ramiz:Amaliy (amaliyot) tajriba: Bu tajriba, shaxsga o'zini amaliyotlar orqali sinab ko'rish va o'z fikr va mulohazalarini oshirish imkonini beradi.Kommunikativ (muloqotiy) tajriba: Bu tajriba, shaxsga o'zini boshqalar bilan muloqot qilish va o'z fikr va mulohazalarini boshqalar bilan ulashish imkonini beradi.
O'qish, o'rganish tajribasi: Bu tajriba, shaxsga o'zini o'qish va o'rganish jarayonida o'rgangan bilim va ko'nikmalar orqali rivojlantirish imkonini beradi.
Xotira va tajriba shakllari insonning hayoti davomida o'zgarishlar ko'rsatishi mumkin. Ularning muhim ahamiyati shaxsga o'zini tushunish, o'z qilgan harakatlarini tahlil qilish va o'zini rivojlantirishda yordam beradi. Shaxsga qisqa va uzun muddatli xotira va tajribalarni saqlash va ulardan foydalanish imkonini beradi. Bu esa shaxsga o'z ma'naviyatini rivojlantirish, o'zini yaxshilash va o'z maqsadlariga erishishda katta ahamiyatga ega bo'ladi.
Xotira turlari - xotiraning turli xususiyatlariga ko’ra bo’linadigan toifalar. Xotira turlari quyidagicha bo’ladi: xotiraning davomiyligiga qarab turlari (sensorli, qisqa muddatli, uzun muddatli); xotiraning ongli yoki ongsiz bo’lishiga qarab turlari (aniq, ma’lum bo’lgan); xotiraning tarkibiga ko’ra turlari (avtobiyografik, semantik, protsedural, topografik, tasodifiy); xotiraning vaqtinchalik manzilga muvofiq turlari (retrospektiv, istiqbolli); xotiraning noodatiy turlari (eidetik, juda yaxshi avtobiografik).
Tajriba turlari - tajribaning turli xususiyatlariga ko’ra bo’linadigan toifalar. Tajriba turlari quyidagicha bo’ladi: tajribaning tarkibiga ko’ra turlari (bilimlar, ko’nikmalar, yechim topish, ijodiylik); tajribaning manbai bo’yicha turlari (o’z faoliyati natijasida o’rganilgan, boshqalar faoliyati natijasida o’rganilgan)2.
Xotira shakllari - xotiraning turli ob’ektlar va hodisalarni eslashda qo’llanadigan tasvirlash usullari. Xotira shakllari quyidagicha bo’ladi: obrazli shakl (tasviriy, ishituvchiy, ta’mliy, hidliy); so’z-mantiqiy shakl (nomi, ma’nosi, mantiqiy bog’lanishi); harakat shakli (harakatning ko’rinishi, yo’nalishi, tartibi)3.
Tajriba shakllari - tajribaning turli faoliyatlar va vazifalarni bajarishda qo’llanadigan bilim va ko’nikma usullari. Tajriba shakllari quyidagicha bo’ladi: nazariy shakl (nazariya, qonun, formulalar); amaliy shakl (amalga oshirishning bosqichlari, usullari); ijodiy shakl (yangi g’oyalar, loyihalar, mahsulotlar).
Xotira va tajriba o’rtasidagi munosabat - xotira va tajribaning bir-birini qanday ta’sir qilishlari. Xotira va tajriba o’rtasida aloqador munosabat mavjud. Xotira orqali inson o’zining o’tmish tajribalarini eslay oladi va ularni yangi voqealarga tatbiq etadi. Tajriba orqali inson yangi bilimlar va ko’nikmalar o’rganadi va ularni xotirasiga saqlaydi. Xotira va tajriba bir-birini to’ldiradi va rivojlantiradi.
Xotira va tajribaning ijtimoiy-psixologik omillari - xotira va tajribaning shakllanishi va rivojlanishiga ta’sir etuvchi ijtimoiy-psixologik faktorlar. Xotira va tajribaning ijtimoiy-psixologik omillari quyidagicha bo’ladi: insonning ijtimoiy muhiti, madaniyati, tarixi, millati, dini, jinsiyati, yoshi, kasbi, maqomi, manfaati, motivatsiyasi, qiziqishi, his-tuyg’ulari, xulqi-xatti harakati va boshqalar. Bu omillar xotira va tajribaning hajmi, mazmuni, sifati va samaradorligini belgilaydi.
Xotira va tajribaning pedagogik ahamiyati - xotira va tajribaning ta’lim-tarbiya jarayonida o’ynaydigan roli. Xotira va tajriba pedagogik ahamiyatga ega bo’ladi. Xotira orqali inson o’zining oldingi bilimlarini eslay oladi va ularni yangi bilimlar bilan bog’laydi. Tajriba orqali inson yangi bilimlarni amaliy faoliyatda sinab ko’radi va ularni mustahkamlashga erishadi. Xotira va tajriba ta’lim-tarbiya jarayonining asosiy komponentlaridir.Xotira kuchli bo'lishi: Xotira, shaxsning ma'lumotlarni saqlash va qaytarish imkonini beradi. Xotira kuchli bo'lsa, shaxs o'zini o'rganish, maslahatlar olish va o'zini rivojlantirishda o'zining oldingi tajribalari va bilimlaridan foydalanishga imkon beradi.Tajriba kengayishi: Tajriba, shaxsga hayotning turli sohalarida o'zini sinash imkonini beradi. Bu esa shaxsga qisqa va uzun muddatli tajribalarga ega bo'lish va uni o'z hayoti va o'zining maqsadlari bilan bog'lash imkonini beradi.
Xotira va tajriba o'rtasidagi munosabat: Xotira va tajriba o'rtasidagi qo'llaniluvchilik va munosabatning kuchli bo'lishi, shaxsga o'z hayotida muvaffaqiyatli bo'lish uchun muhimdir. Shaxs, o'zining oldingi tajribalaridan o'rganish, ularni qiymatli ma'lumotlar sifatida qaytarish va o'zini yangi tajribalar bilan rivojlantirish imkonini qo'llashga harakat qilishi kerak.
Xotira va tajriba, shaxsga o'z hayotida yutuqlar keltirish, o'zini tushunish, o'zini o'rganish va rivojlantirishda asosiy vositalardir. Ularning kuchli bo'lishi va ularni qo'llash, yaxshi yurish, maqsadlarga erishish va shaxsning ma'naviyatini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega bo'ladi. Shaxsga o'zini tahlil qilish, o'zini o'rganish, maqsadlarini aniqlash va o'z hayotida yuksak darajadagi muvaffaqiyatga erishish uchun xotira va tajriba kuchlaridan samarali foydalanish zarurdir.
Xotira va tajribaning psixik muammolari - xotira va tajribaning shakllanishi va rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgan psixik qiyinchiliklar va savollar. Xotira va tajribaning psixik muammolari quyidagicha bo’ladi: xotirani buzilishi muammolari (unitish, o’zgarish, noqislik); xotirani yaxshilash muammolari (kodlash, konsolidatsiya, qayta tiklash); xotirani manipulyatsiya qilish muammolari (xotirani o’zgartirish, yolg’on xotira); tajribani o’rganish muammolari (o’rganishning sharoitlari, usullari, vositalari); tajribani tatbiq etish muammolari (tajribani yangi vaziyatlarga moslashtirish, transfer); tajribani yangilash muammolari (tajribani qayta ko’rib chiqish, qayta o’rganish). Bu muammolar xotira va tajribaning psixik jarayonlarini buzish yoki to’g’rilash uchun zarur usullar va vositalarni talab qiladi.
Xotira va tajribaning psixik mahsuloti - xotira va tajribaning ijtimoiy hayotda o’ynaydigan roli va natijasi. Xotira va tajribaning psixik mahsuloti quyidagicha bo’ladi: shaxsiyatning shakllanishi (insonning o’z-o’zini bilishi, o’zining o’tmishini, hozirini va kelajagini tasavvur qilishi, o’zining kuchlari va zaiflari bilan tanish bo’lishi); bilimning o’sishi (insonning yangi ma’lumotlar, qonunlar, nazariyalar, aniqroq tasavvurlar o’rganishi); faoliyatning rivojlanishi (insonning yangi vazifalar, muammolar, loyihalar yechishga harakat qilishi); ijodiylikning namoyon bo’lishi (insonning yangi g’oyalar, loyihalar, mahsulotlar yaratishi). Xotira va tajribaning shaxs taraqiyotiga ta'siri va ahamiyati juda katta. Ularning shaxsning o'zini tushunish, o'rganish, ma'naviyatini rivojlantirish va hayotidagi maqsadlariga yo'l topishda muhim rol o'ynashiga imkon beradi.
Xotira va tajriba shaxsning yosh davridan boshlab o'smirlik va yetuklikga qadar o'zgaruvchanlik ko'rsatadi. Bolalik va o'smirlik davrida xotira va tajriba o'rganish, yangi tajribalarni qabul qilish va o'zini rivojlantirishga yo'l qo'yadi. Yoshlik davrida shaxs o'z hayotda o'zini sinab ko'rish va tajribalarni oshirish bilan bog'liq muammolarga duch kelsa ham, o'z bilim va tajribalarini o'rganish va rivojlantirish imkoniyatiga ega bo'ladi.
Xotira va tajriba shaxsning ijtimoiy-madaniy muhit bilan ham bog'liqdir. Shaxs o'z tajribalari orqali jamiyatda o'z o'rinini topadi, o'z maqsadlariga yo'l topadi va o'z o'zini tushunishida va qadrlashda jamiyatdan olingan ta'sirlar o'rnini o'zlashtiradi.
Shaxsning xotira va tajribalari yordamida o'z o'zini rivojlantirish imkoniyati va ma'naviyatining boyitishi yuksaklashadi. Ular shaxsning o'z bilim va tajribalarini oshirishi, yuqori darajada muvaffaqiyat qilishi, xatoliklardan o'rganishi, o'z maqsadlarini erishishi, insonlar bilan yaqin munosabatlar qurishi, o'z hayotida qoniqtirmalar yaratishi uchun katta ahamiyatga ega bo'ladi.
Shaxsning xotira va tajribalarini rivojlantirishning bir nechta usullari mavjud, masalan, o'qish, yozish, ma'lumotlarni qayta o'ylash, amaliy mashg'ulotlar, yaratuvchi ishlar va boshqalar. Bu usullar orqali shaxs o'z xotira va tajribalarini oshirib, ma'naviyatini boyitib, o'zini rivojlantirishda muvaffaqiyatga erishadi.
Xotira va tajribaning psixik jarayonlari - xotira va tajribaning shakllanishi va rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgan psixik jarayonlar. Xotira jarayonlari quyidagicha farqlanadi: esda olib qolish (idrok etilgan narsa yoki hodisani ongda tasvirlash); esda saqlash (tasvirni miyada saqlash); esga tushirish (saqlangan tasvirni ongga qaytarish); unitish (tasvirni yo’qotish yoki unutish). Tajriba jarayonlari quyidagicha farqlanadi: o’rganish (yangi bilim yoki ko’nikma o’rganish); tatbiq etish (o’rganilgan bilim yoki ko’nikmani amaliy faoliyatda qo’llash); yangilash (o’rganilgan bilim yoki ko’nikmani yangi sharoitlarga moslashtirish yoki qayta o’rganish). Bu jarayonlar biri-biridan ajralgan holda yuzaga chiqmaydi. Ular bir umumiy bir jarayonning turli tomonlarini tashkil qiladi.
Xotira va tajribaning psixik xususiyatlari - xotira va tajribaning turli jihatlarini ifodalaydigan psixik xususiyatlar. Xotira xususiyatlari quyidagicha bo’ladi: hajm (xotiraga kiradigan ma’lumotlar soni); mazmun (xotiraga kiradigan ma’lumotlar turkumi); sifat (xotiraga kiradigan ma’lumotlar aniqroqlik va to’liqlik darajasi); samaradorlik (xotiraga kiradigan ma’lumotlarni tezroq va to’g’ri eslash qobiliyati). Tajriba xususiyatlari quyidagicha bo’ladi: hajm (tajribaga kiradigan bilim va ko’nikmalar soni); mazmun (tajribaga kiradigan bilim va ko’nikmalar turkumi); sifat (tajribaga kiradigan bilim va ko’nikmalar aniqroqlik va to’liqlik darajasi); samaradorlik (tajribaga kiradigan bilim va ko’nikmalarini tezroq va to’g’ri tatbiq etish qobiliyati). Xotira va tajribaning shaxs taraqiyotiga ta'siri va ahamiyati juda katta. Ularning shaxsning o'zini tushunish, o'rganish, ma'naviyatini rivojlantirish va hayotidagi maqsadlariga yo'l topishda muhim rol o'ynashiga imkon beradi.
Xotira va tajriba shaxsning yosh davridan boshlab o'smirlik va yetuklikga qadar o'zgaruvchanlik ko'rsatadi. Bolalik va o'smirlik davrida xotira va tajriba o'rganish, yangi tajribalarni qabul qilish va o'zini rivojlantirishga yo'l qo'yadi. Yoshlik davrida shaxs o'z hayotda o'zini sinab ko'rish va tajribalarni oshirish bilan bog'liq muammolarga duch kelsa ham, o'z bilim va tajribalarini o'rganish va rivojlantirish imkoniyatiga ega bo'ladi.
Xotira va tajriba shaxsning ijtimoiy-madaniy muhit bilan ham bog'liqdir. Shaxs o'z tajribalari orqali jamiyatda o'z o'rinini topadi, o'z maqsadlariga yo'l topadi va o'z o'zini tushunishida va qadrlashda jamiyatdan olingan ta'sirlar o'rnini o'zlashtiradi.Shaxsning xotira va tajribalari yordamida o'z o'zini rivojlantirish imkoniyati va ma'naviyatining boyitishi yuksaklashadi.

3.