2-BOB. URANNI YER OSTIDA YUVISHNING GIDRODİNAMIK PARAMETRIGA TA'SIR ETUVCHI OMILLAR………………….. 2.1. Yer osti yuvishning gidrodinamik parametrlarining roli…….. 3-BOB. YER OSTIDA YUVISH TEXNOLOGIYALARNING GIDROGEOLOGIK PARAMETRELARINI ASOSLASH……………………………………………………. 3.1. Uranni yer osti yuvishning gidrogeologik rejimi…………………... 3.2. Quduq qatlamining gidravlik tizimi………………………………...
SRU konida rudalarni yer ostida yuvish texnologiyasining gidrodinamik parametrlarini asoslash.
KIRISH Navoiy kon-metallurgiya kombinati 1958-yilda Uchquduq konida O‘zbekiston Respublikasining tog‘-kon sanoatida birinchi marta tashkil etilgan bo‘lib, uranni yer ostida yuvish (YeYu) tajriba maydonchasi loyihasi ishlab chiqilib, foydalanishga topshirilgan. Ilgari an'anaviy kon usullari bilan qazib olish yaroqsiz deb tan olinganligi sababli, ishlarning ijobiy natijalari yangi ishlab chiqarish usulini Uchquduq konining barcha konlarida ham joriy etish imkonini berdi. Ishlash jarayonida yer ostida yuvishning asosiy texnologik sxemasi shakllantirildi, u tezda boshqa sohalarda qo'llanilishini topdi. Uran qazib olish sanoatida birinchi marta Navoiyda uran sanoat miqyosida yer osti yuvish yo‘li bilan qazib olina boshladi.
Oʻzbekiston Respublikasining deyarli barcha uran konlari sanoati Qizilqum regionida joylashgan. Bu konlarni oʻzlashtirish uchun 1958-yilda Navoiy kon-metallurgiya kombinati (NKMK) tashkil etilgan boʻlib, u jahonning eng sara uran ishlab chiqaruvchilardan biri hisoblanadi. Kombinatda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar respublikaga katta miqdorda xorijiy valyuta oqimini ta’minlaydi va shuning uchun ham muhim milliy iqtisodiy ahamiyatga ega.
O'zlashtirilgan uran rudalari o'ta murakkab kon va gidrogeologik sharoitlari bilan ajralib turadi, bu ularni an'anaviy qazib olish usullari bilan o'zlashtirishni butunlay istisno qiladi. Bugungi kunda barcha uran qazib olish yer yuzasidan burgʻilangan geotexnologik quduqlar tizimi orqali yer osti yuvish yoʻli bilan amalga oshiriladi.
Ko'p sonli (o'n minglab) texnologik quduqlarning bir vaqtning o'zida ishlashi ularning samarali ishlashi uchun doimiy monitoring va tegishli xarajatlarni talab qiladi. SPV usulida uran ishlab chiqarishni intensivlashtirish uchun quduqlarning tiqilib qolishi jarayonlarini boshqarish va gidrodinamik rejim parametrlarini nazorat qilish uchun rudalarning suv o'tkazuvchanligini pasaytirish omilidan foydalanish ishlarida hal etilgan ilmiy muammolar shubhasiz dolzarbdir. Bu konlarni oʻzlashtirish uchun 1958-yilda Navoiy kon-metallurgiya kombinati (NKMK) tashkil etilgan boʻlib, u jahonning eng sara uran ishlab chiqaruvchilardan biri hisoblanadi. Kombinatda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar respublikaga katta miqdorda xorijiy valyuta oqimini ta’minlaydi va shuning uchun ham muhim milliy iqtisodiy ahamiyatga ega.
1994 yildan hozirgi kungacha Oʻzbekiston Respublikasi NKMKda barcha uran qazib olish faqat geotexnologik quduqlar tizimlari orqali yer ostida yuvish usuli bilan amalga oshirilmoqda. O'zlashtirilgan uran rudalari past sifatli va o'ta og'ir konchilik va gidrogeologik sharoitlari bilan ajralib turadi, bu esa ularni an'anaviy qazib olish usullari bilan o'zlashtirishni butunlay istisno qiladi. Rudalar, rudali jinslar va qatlam suvlarining xilma-xil moddiy tarkibi quduqlarni yer osti yuvishning turli texnologik sxemalarini ishlab chiqish va qo'llashni belgilab berdi.
Biroq, tashqi farovonlikka qaramay, uran qazib olish sanoatining ahvoli ancha murakkab.
1992-2004-yillarda jahon bozorida uranga bo'lgan talabning pastligi uran sanoatini moliyalashtirishning minimal miqdoriga va qidiruv ishlarining deyarli to'liq to'xtatilishiga olib keldi, natijada sanoatda uran zahiralarining qisqarishi kuzatildi, texnologik asbob-uskunalarning yuqori darajada eskirishiga yo‘l qo‘yildi. Sanoatning omon qolishiga imkon bergan uran ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish yuvishning yangi texnologik sxemalarini joriy etish va eritmani ko'tarish uchun energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish tufayli mumkin bo'ldi. 1998-yilda o‘zimizning polivinilxlorid va polietilendan quvurlar ishlab chiqaruvchi zavod qurilib, foydalanishga topshirildi, bu esa ushbu mahsulotlarni import qilishni istisno qilish imkonini berdi. Asosiy yuvish reaktivi - sulfat kislota ishlab chiqarish NKMK Shimoliy kon boshqarmasi tomonidan amalga oshiriladi. Bunday sharoitda, oldingi 14 yil ichida faqat to'rtta o'rta uran konlari ishga tushirildi, bu faqat uran ishlab chiqarishni barqarorlashtirishga imkon berdi. Zaxiralar tarkibining minerallashuv chuqurligi bo'yicha 260 dan 450-600 metrgacha o'zgarishi ishlab chiqarish tannarxining oshishiga olib keldi. 2004-yilda uran ishlab chiqarishning o'sishi nafaqat qazib olish bilan bog'liq zahiralarning paydo bo'lish chuqurligi bilan bevosita bog'liq bo'lganida, balki eskirgan texnologik asbob-uskunalarni almashtirish zarurati bilan uran qazib olish majmuasini texnik qayta jihozlash boshlandi.
Navoiy KMKda uchta uran qazib oluvchi korxona - Uchquduq va Sugrali konlarini o'zlashtirgan Shimoliy kon boshqarmasi (Sev.RU), 5-kon boshqarmasi (RU-5) - Shimoliy va Janubiy Bukinay, Beshkak va Lyavlyakan konlari, Toxumbet konlari mavjud. , Shimoliy Konimex, Janubiy kon boshqarmasi (YUK) - Sobirsoy va Ketmonchi konlari.
2007-yilda Navoiy davlat konchilik institutida “Nodir radioaktiv metallarni qazib olish, qayta ishlash texnikasi va texnologiyasi” kafedrasi tashkil etilgan, muallif o'qituvchining NRM tarkibi kafedrasiga chuqur minnatdorchilik bildiradi.
Ishlab chiqarilgan uran tannarxidagi eng muhim komponent yer ostida yuvish quduqlarini qurish va o'zlashtirishdir. Qurilayotgan quduqlarning sifatiga qarab, butun texnologik zanjirning samaradorligi shakllanadi.
Navoiy KMK er osti yuvish inshootlarida cho‘kindi kompleksi jinslarida har yili 360 km gacha chuqurligi 160 dan 550 m gacha bo‘lgan geotexnologik quduqlar qaziladi. Burg'ilash ishlarining samaradorligini oshirish yuqori o'ziga xos mahsuldorlikka ega bo'lgan arzonroq quduqlarni qurish orqali mumkin.
