|
1.1.1.To’yingan monokarbon kislotalar
Chumoli kislota o’tkir hidli, rangsiz suyuqlik, qaynash temperaturasi 100,5°C, suv bilan har qanday nisbatda aralashadi va azeotrop aralashma (77,5% kislota va 22,5% suv) hosil qiladi. Azeotrop aralashmaning qaynash temperaturasi 107°C. Chumoli kislota teriga tegsa kuydiradi, shu sababli o’yuvchi kislota ham deyiladi. Chumoli kislotadan texnikada keng ko’lamda foydalaniladi. U kuchli qaytaruvchi modda sifatida, to’qimachilik sanoatida gazlamalarni bo’yashda, ko’nchilik sanoatida, meditsinada va boshqa sohalarda ishlatiladi.
Keyingi yillarda chumoli kislotaning hosilasi – dimetilformamid sanoatning turli sohalarida, ayniqsa sintetik tolalar olishda eng yaxshi erituvchi sifatida ishlatilmoqda. Dimetil formamid — rangsiz, qulansa hidli suyuqlik; qaynash temperaturasi 153°C.
Sirka kislota tuzlari - atsetatlar kimyo sanoatining turli sohalarida ishlatiladi. Temir, ammoniy va xrom atsetatlari to’qimachilik sanoatida ohorlovchi (xurush) sifatida, mis (II) asosli atsetati (yarmedyanka) bo’yoq sifatida ishlatiladi. Mis atsetat zaharli, shu sababli undan qishloq xo’jalik zararkurandalariga qarshi kurashda foydalaniladi. Sirka kislota tuzlaridan ko’proq ishlatiladigani qo’rg’oshin qandi deb ataluvchi qo’rg’oshin atsetatining kristallogidratidir [(CH3COO)2Pb*3H2O]; bu tuz zaharli bo’lishiga qaramasdan oq belila olishda keng ishlatiladi. Sirka kislotadan oziq-ovqat sanoatida go’sht va baliq mahsulotlarini konservalash, kimyo sanoatida murakkab efirlar, sirka angidridi, sintetik atsetat tola, xushbo’y moddalar va erituvchilar olishda ham foydalaniladi.
Muz sirka kislota natriy atsetatni sulfat kislota ishtirokida qaydash yoki sirka kislota bilan suv aralashmasi (azeotrop aralashma) ni toluol ishtirokida haydash yo’li bilan olinadi. Muz sirka kislota ko’pgina organik birikmalar uchun eng yaxshi rituvchi bo’lib xizmat qiladi. Muz sirka kislota badanga tegsa kuydiradi. Sirka kislotaning suvdagi 3-5 protsentli eritmasi sirka deyiladi va kundalik turmushimizda ovqatga qo’shish uchun ishlatiladi. Sirka kislota sanoatda keng ko’lamda ishlatiladi. Undan to’qimachilik sanoatida, kun sanoatida, kimyo sanoatida (murakkab efirlar olishda, sirka angidrid sintez qilishda, atsetat tola olishda, sirka kislota tuzlarini hosil qilishda), oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashda (marinadlar tayyorlashda) va boshqa joylarda foydalaniladi. Sirka kislota tuzlari sanoatning turli sohalarida keng qo’llaniladi. Ularning ko’pchiligi suvda eriydi, qizdirilganda gidrolizlanadi.
Izovalerian kislota sof holda, hamda murakkab efirlar holida valerian o’simligi ildizida uchraydi. Shu sababli izovalerian kislota valerian ildizidan suv bug’i yordamida haydash orqali ajratib olinadi. Izovalerian kislota farmasevtikada valerian nastoykasi tayyorlashda ishlatiladi. Valerian nastoykasi tarkibida izovalerian kislota bilan birga metiletilsirka kislota ham bo’ladi. Izovalerian kislota hozirgi vaqtda, asosan, tinchlantiruvchi dorilar (validol, bromurol va boshqalar) tayyorlashda ishlatilmoqda.
To’yingan monokarbon kislotalar
-
№
|
Nomi
|
Formulasi
|
Shundan tabiatda uchraydiganlari
|
Sun’iy sintez qilish usullari
|
Ishlatilishi
|
|
Metan kislota, (chumoli kislota)
|
H-COOH
|
chumoli bezlaridan ajralib chiqadigan suyuqlik tarkibida, qichitqi o't barglarida uchraydi
|
chumoli kislota uning natriyli tuzidan olinadi
|
Chumoli kislota organik sintezda, to‘qimachilik, ko‘nchilik sanoatlarida, tibbiyotda va boshqa sohalarda keng ishlatiladi.
|
|
Etan kislota, (sirka kislota)
|
CH3COOH
|
Dastlab uzum vinosining bijg’ish mahsulotidan olingan
|
atsetilendan olinadigan sirka aldegidni marganes katalizatorlari ishtirokida havo kislorodi bilan oksidlash orqali olinadi
|
oziq-ovqat sanoatida go‘sht va baliq mahsulotlarini konservalash, kimyo sanoatida murakkab efirlar, sirka angidridi, sintetik atsetat tola, xushbo‘y moddalar va erituvchilar olishda
|
|
Propan kislota, (propion kislota)
|
CH3CH2COOH
|
|
Propanolning oksidlanishidan hosil bo’ladi
|
|
|
Butan kislota, (moy kislota)
|
CH3(CH2)2COOH
|
|
n-butil spirtining oksidlanishidan hosil bo’ladi
|
|
|
Pentan kislota, (valerian kislota)
|
CH3(CH2)3COOH
|
|
|
|
|
Izopentan kislota (izovalerian kislota)
|
CH3CH(CH3)CH2COOH
|
Sof holda hamda murakkab efir holida valerian o’simligi ildizida uchraydi.
|
Optik noaktiv amil spirtdan bijg’itish yo’li izovalerian kislota bilan olinadi.
|
Izovalerian kislota hozirgi vaqtda, asosan, tinchlantiruvchi dorilar (validol, bromurol va boshqalar) tayyorlashda ishlatilmoqda.
|
|
Geksan kislota, (kapron kislota)
|
CH3(CH2)4COOH
|
|
|
|
|
Geptan kislota, (enant kislota)
|
CH3(CH2)5COOH
|
|
|
|
|
Oktan kislota, (kapril kislota)
|
CH3(CH2)6COOH
|
|
|
|
|
Nonan kislota, (pelargon kislota)
|
CH3(CH2)7COOH
|
|
|
|
|
Dekan kislota, (kaprin kislota)
|
CH3(CH2)8COOH
|
|
|
|
|
Undekan kislota
|
CH3(CH2)9COOH
|
|
|
|
|
Dodekan kislota, (laurin kislota)
|
CH3(CH2)10COOH
|
Hayvonot dunyosi yog‘larida ozroq laurin va miristin kislotalari uchraydi.
|
|
|
|
Tridekan kislota
|
CH3(CH2)11COOH
|
|
|
|
|
Tetradekan kislota, (miristin kislota)
|
CH3(CH2)12COOH
|
Hayvonot dunyosi yog‘larida ozroq laurin va miristin kislotalari uchraydi.
|
|
|
|
Pentadekan kislota
|
CH3(CH2)13COOH
|
|
|
|
|
perchumoli kislota
|
HCOOOH
|
|
|
|
|
Trimetil sirka kislota
|
|
|
|
|
|
izomoy kislota (2-metil propan kislota)
|
|
|
Izobutil spirtning oksidlanishidan hosil bo’ladi
|
|
|
2-metil butan kislota
|
|
|
|
|
|
3-metil pentan kislota
|
|
|
|
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
