Mundarija kirish asosiy qism I. Bob. O'quvchi -yoshlarga ta'lim-tarbiya beruvchi kishi

2.3Tarbiyachining adolat bilan ish tutish mahorati

• 
  Adolat iymon - e'tiqodni, рок niyatga eltuvchi haqni nohaqdan ajratuvchi bir o'lchovdir.
  

• 
  Adolat insonlar hulqiii baholovchi muhim mezondir. O'tmish ajdodlarimiz adolat va adolatsizlyakka alohida e'tibor berib bu tushunchani siyosiy, falsafiy, hukuqiy, axloqiy nuqtai nazardan turlicha talqin etab komil insonni tarbiyasida u katta vosita ekanligani u asarlarida bayon etganlar.
  
• 
  Amir Tcmur saltanatni boshqarishning bosh mezoni adolat deb hisoblagan edi. U o'zining pand nasihatlarida ham yosh avlodni adolatli bo'lishga chorlaydi: «Har mamlakatda adolat eshigini ochdim, zulmu sitam yo'lini to'sdim..Qaysi mamlakatni zabt etkan bo'lsam, o'sha viloyatning ulug'larini og'a-inilarimdck, yoshlari va bolalarini bo'lsa o'z farzandimdek ko'rdim» degan edi.
  
• 
  Voiz Koshifiy «Axloqi Muhsini» asarida shunday yozgan edi: «Adolat - bu insonlarni bir-biriga yaxshilik ko'rsatishidir».
  
• 
  Adolat va adolatsizlik asriy ko'rinishlari insonni qilmishi. harakati, tili muomala, madaniyati, lashqi qiyofasida o'z aksinn topadi.
  

• 
  Pedagogik ta'sir ko'rsatish mahorati
  

• 
  Tarbiya jarayonida pedagogik ta'sir ko'rsatish mahorati o'quvchiga u yoki bu yuksak axloqiy sifatlarning mohiyatini anglatish jarayonida qo'llanadigan o'qituvchi-tarbiyachining ish usullaridan biridir.
  
• 
  O'qituvchi 3 sinfda «Ertak ketidan ertak» mavzusidagi suhbatida o'quvchilarga dastlab ertak mazmunini bayon etadi:
  
• 
  «Ota o'z 10 yashar o'g'li bilan daladan qaytayotib, yo'l ustida tushib yotgan bir taqani ko'radi va o'g'liga deydi: Taqani ol!
  
• 
  Eski taqa uchun egilib o'tiramanmi - deb gap qaytardi o'g'li. Otasi indamasdan o'zi egilib, taqani oladi-da, yo'lida davom etadi. Kun issiq edi. Bola chanqay boshlaydi. Bir oz yo'l yurganidan keyin olcha sotib o'tirgan baqqol ko'rinadi. Otasi boyagi taqani olehaga almashtirib, belbog'iga tugib oladi. O'g'liga ko'z-ko'z qilib, bir dona oichani og'ziga tashladi-da. bir donasini yerga tashladi. O'g'li darrov egilib oichani oladi va chanqog'ini boslirmoqclii bo'lib og'ziga soladi. Otasi oichani ketma-ket tashlaydi. O'g'li o'n-o'n besh marta egilib. olchalarni terib olib yeganidan so'ng nihoyat otasi to'xtaydi va belbog'ida qolgan olchalarni o'g'liga uzala turib dcydi:
  

Ko'rdingmn o'g'lim, sen taqani ko'tarib olish uchun bir marta egilishga eringan eding, olchalarni terib olish uchun o'n-o'n besh marta egilding. Bundan keyin esingda bo'lsin, agar yengil mehnatni og'ir deb hisoblasang, undan battar og'iriga duch kelasan».
Bu ertakdagi pedagogik ta'sirning salbiy va ijobiy ko'rinishlarini bolalarga izohlashda o'qituvchi quyidagi savollar orqali tarbiyaviy mahorat bilan aniqladi.
otani talabi to'g'ri-mi, yoki yo'q-mi? Sababini ochib bering.
otani bolaga mehnatdan bosh tortmaslik uchun tutgan ish usuli to’g’ri-mi? Bolaga dastlab o’z harakari bilan o’rnak bo’lib so’ng xatosini tushuntiradi. Bu borada sizlarning fikr munosabatlaringiz qanday?
Tarbiya jarayonida tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishning quyidagi usullaridan foydalanildi.
Bolaga qo’yilgan talab, pedagogik ta’sir ko’rsatish.
O’quv-tarbiya jarayonida o’qituvchi-tarbiyachi o’z maqsadiga erishish uchun doimo o’quvchilarda o’z talablari bilan yondashadi. Ularni rag’batlantirdi, ogohlantirdi, tanbeh berdi.
O’qituvchi-tarbiyachini pedagogik asosida qo’yilgan talablarni tushuntirish nojuya harakatlardan bolalarni saqlash ayniqsa kichik yoshdagi maktab o’quvchilarini maktab va jamoaga moslashgunga qadar ketma-ket talablar qo’yiladi.
Yuqoridagi talablarning qanchalik ta’sir etishi tarbiyachining pedagogik mahorati va obro’yiga bog’liqdir. Talablarning qo’yilish shakillari:
-tarbiyachi tomonidan talabni to’ppa-to’g’ri qo’yilishi.
Bunday talab bolalar jamoasi bilan ishlashni daslabki bosqichidir.Ijotkor-pedagog
A. S. Makarenko “…Samimiy oshkora,ishonarli, qizg’in, va qatiy talab bo’lmasa, jamoani tarbiyalashni boshlab bo’lmaydi degan edi. Bunday talablar jamoani bir maqsad yo’liga boshlash uchun:
-talabni ijobiy va bolaning xatti-harakatilariga to’sqinlik qilmasligi;
-talab aniq va tushinarli bo’lishi;
-qo’yilgan talab natijasini bilish;
-talab ochiq chehra, samimiy bir ohangda berilishi: iltimos, maslahat, yaxshi niyatta chorlash;
-talab bolalarning yoshi bilim saviyasiga mos bo’lishi;
-talablarda kesatish, luqma, minnat qilib bo’lmasligi va boshqalar.
Tarbiyachining pedagogik ta’sir kursatishning yana bir shakli o’quvchi va o’quvchilar jamoasini istiqlol yo’liga boshlashdir. Bunda jamoada tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar o’rtasida oshkora va ishonch bo’lishi, o’z-o’zini boshqarish, an’ana va qonunlarga amal qilinishi muhimdir.
Tarbiyachining o’quvchilar jamoasini jipslashtirishdagi mahorati. Kishilik jamoasi paydo bo’lgan davrdan boshlab inson hech qachon yolg’iz yashay olmagan. Jamoani tashkil qilish va uning tarbiyaviy ta’sirining nazariy va amaliy asoslari mutafakkir va olimlar tomonidan o’rganib ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan.
Tarbiyachining navbatdagi vazifasi bolalar jamoasini tashkil qilish tarbiyalash va jipslashtirish borasidagi nazariy bilimlarni o’zlashtirib ilg’or tajribalarga suyanib o’quvchilarni tarbiyaviy jarayonda o’rtoqlik- do’stlik o’zaro hamkorlik hamjihatlik o’z -o’zini tarbiyalash va boshqarish kabi jamoatchilik sifatlarini tarbiyalash mahoratini o’zlashtirishdan iborat. Ular:

• 
  sinf boshlang’ich jamoasini tarbiyalash va ularda o’zaro munosabat aloqalarini yaratish.
  
• 
  o’quvchilar kundalik faoliyatlarining hamma qirralarida jamoaga jipslashtirish.
  
• 
  shaxsiy manfaatini yuqori qo’yishga o’rgatish.
  
• 
  jamoada bir –biriga mehr- oqibatli, muruvat va sahiylik do’stona hamkorlik mavjud bo’lsa u katta tarbiyaviy kuchga aylanadi.
  

Kichik yoshdagi maktab o’quvchilar jamoalari tashkil qilishda o’qituvchidagi turli-tuman usul va vositalardan mahorat bilan foydalanish talab qilinadi:

1. 
   o’qituvchijamoa azolarini yangi sharoitga moslashuv davrida ularga ishonch, hurmat, talablatni to’g’ri qo’ya bilish mahoratiga ega bo’lish talab etiladi.
   
2. 
   O’quvchilar jamoasidagi yetaklovchi kuch tayanch o’zagini tanlash:
   

Jamoa azolarining har birining kuchiga, qobilyatiga qarab topshiriqlar berish:
Jamoada yangi an’ana qonun – qoidalarni dastlabki kurtagini yaratish va unga amal qilish:
Jamoa istiqbolini davr talabi bilan moslashgan holda belgilash talab qilinadi:
Maktabning oila va keng jamoatchilik bilan aloqasi sinf rahbari orqali amalga oshiriladi. Sinf rahbari ota-onalar bilan olib boradigan ishlariga quyidagi vazifalarni hal qiladi:

1. 
   Ota-onalar bilan yaqindan aloqa o’rnatadi va aloqani doimo mustahkamlab boradi;
   
2. 
   O’quvchiga nisbatan maktabning va oilaning yagona talablar qo’yishga erishadi;
   
3. 
   Sinf ota-onalar jamoasini tashkil etib, ularning sinfdagi tarbiyaviy ishlariga faol qatnashishlarini ta’minlaydi;
   
4. 
   Ota-onalar o’rtasida pedagogik bilimlarni tarqatadi va ularning pedagogik madaniyatini yuqori darajagako’taradi;
   
5. 
   Sinfga otaliq qilayotgan tashkilotlar, oila va maktabga yordam beruvchi tashkilotlar bilan aloqa o’rnatadi va ularni sinfdagi tarbiyaviy ishlarga jalbqiladi.
   

Sinf rahbarining o’quvchini yaxshi tarbiyalashdagi oila va jamoatchilik bilan hamkorligining muvaffaqiyati ularning bola bilan qilayotgan ishlari haqida bir- birlariga qanchalik ko’p, aniq va muntazam xabar berib turishlariga bog’liq. Ana shu maqsadda sinf rahbari oilaga bir qator tizimli axborotlar berib turishi kerak:

• 
  O’quvchining o’quv mehnatiga tavsifnoma, o’qishdagi muvaffaqiyati va muvaffaqiyatsizligi, ularning sabablari, olayotganbaholari.
  
• 
  O’quvchinnig ijtimoiy faolligi haqida axborotlar, o’quvchining jamoa hayotidagi ishtiroki nimalardan iborat ekanligi, jamoat topshiriqlari va vazifalarning bor- yo’qligi, sababi, ularga o’ziningmunosabati.
  

Oila ham o’z navbatida farzandi haqida o’z mulohazalari, kuzatishlari yuzasidan sinf rahbariga quyidagi mazmunda ma’lum axborotlar berib borishi mumkin:
- Farzandi uyga berilgan vazifalarni qanday bajaradi, unga sarflaydigan vaqti, dars tayyorlash tartibi, mustaqillik darajasi.
- Belgilangan kun tartibining bola tomonidan bajarilishi.
- O’quvchining maktab haqidagi hikoyalari, taassurotlari, gaplari, sinf hayotidagi turli voqealargabaholari.
- Ota-onaning ayrim o’qituvchilardan, sinf rahbaridan, maktab rahbarlaridan iltimoslari va takliflari.
Sinf rahbari bilan oila o’rtasidagi bu xildagi o’zaro xabarlashuvlar o’quvchini to’la o’rganishga, ta’lim va tarbiyada shu o’quvchi uchun eng maqbul tarbiya va ta’sir vositasini topishga yordam beradi. Sinf rahbari o’z kuzatishlari, oiladan olgan axborotlari natijasini kundalikka yozib borsa, undagi to’plangan ma’lumotlarni vaqti-vaqtida o’rganish bilan shularga asoslanib tegishli xulosalar chiqarsa, bola xulqini va fazilatlarini yaxshilash yo’llari, keyingi rejalarni belgilasa, erishilgan darajani hisobga olib yangi pedagogik talablar qo’yib bo’lsa, tarbiya albatta samarali natijaberadi.
Sinf rahbarining ota-onalar bilan olib boradigan ishlari tajribasida shaxsiy, sinf-sinfli va ommaviy kabi shakllar keng tarqalgan. Ayniqsa, uning ota-onalar bilan olib boradigan ommaviy ishlari bu sohadagi faoliyatinnig asosiy yo’nalishidir. CHunki bu barcha ota-onalarni birlashtiradi hamda ularni maktab talablari bilan tanishtirish, jamiyatning tarbiyadan kuzatadigan maqsadlari, ota- onaning vazifalari, tarbiyani amalga oshirish yo’llari, uslub va shakllari haqida bilim berish, sinf hayotidagi o’zgarishlar, rejalar haqida maslahatlashish uchun pedagogik ma’ruzalar tashkil etish ilmiy anjumanlar, “ochiq eshik” kunlari, savol- javob kechalari, ota-onalar majlislari o’tkazish ommaviy ishningturlaridir.
Sinf rahbarining tajribasida ota-onalar majlislari keng tarqalgan va qaror topgan ish shaklidir. Bu majlislar sinf ota-onalar jamoasining yuqori organi sifatida
o’z qarorlari bilan sinfdagi, oiladagi va turar joylardagi amalga oshiriladigan tarbiyaviy ishlarning vazifasini va yo’nalishini belgilab beradi.
Sinf ota-onalar majlislarining bir necha xili mavjud: sinfdagi tashkiliy ishlar bilan bog’liq majlislar, ota-onalarga pedagogik ma’lumot berishga bag’ishlangan majlislar, munozara shaklidagi majlislar, yarim yillik yoki yil yakuniga bag’ishlangan majlislar. Bu majlislarning har biri o’z maqsadiga tayyorlash va o’tkazish tartibiga ega.
Tashkiliy masalalar bilan bog’liq sinf ota-onalari majlisida odatda ota- onalar sinfi saylanadi, ish rejalari tasdiqlanadi, ota-onalar o’rtasidagi vazifalar taqsimlanadi.
Ko’pgina maktabdagi sinf rahbarining ota-onalar bilan olib borayotgan ishlari tajribasida savol-javob kechalari, maslahatlar va munozaralar ham vujudga kelmoqda. Maslahatlar ko’proq shaxsiy ish shakli bo’lib, unga sinf rahbari ota yoki onaga farzandini tarbiyalashdagi qiyinchiliklarni bartaraf etish va boshqa masalalar yuzasidan aniq maslahatlar beradi. Sinf rahbari o’zining shaxsiy suhbatini, oilani o’rganish va kuzatish asosida to’plagan ma’lumotlarni ota-onalar bilan o’tkaziladigan ishlarni hisobga olib boradigan maxsus jurnaliga yozib borishi g’oyatda muhim. Agar bu xil jurnalni sinf rahbarlari har yili muntazam holda yuritib borsa, u tarbiyaviy ta’siri yaxshilashning muhim vositasiga aylanadi.