Mundarija kirish adabiyot darslarida o’quvchini mustaqil fikrlashga o’rgatish

1. Adabiyot darslarida o’quvchini mustaqil fikrlashga o’rgatish……

• 
  badiiy adabiyot ijodning og'zaki shakli sifatida;
  
• 
  she'riy tilning tashkil etilishi va xususiyatlari, she'riy shaxslar;
  
• 
  poetik stilistika (giperbola, grotesk, litota, kuchaytirish);
  
• 
  sintaktik raqamlar (inversiya, belgilar);
  
• 
  intonatsiya va grafika (kursiv, ellipsis, pauza, anafora, simpeks, epifora, sillleps, oksymoron, anakoluf, antitez, allegoriya, alogizm);
  
• 
  poetik fonetika (alliteratsiya, assonans, onomatopeya, anagram);
  
• 
  yo'llar (metafora, metonimiya, taqqoslash, epitet, personifikatsiya, perifraza);
  
• 
  eslatmalar, adabiy parodiyalar;
  
• 
  grammatik kategoriya sifatida tilning funktsiyasi va nutqning badiiy foydalanish uslubi kategoriyasi sifatida farqlash;
  
• 
  she'r va nasriy tillarning shakllarini farqlay olish;
  

She'riy tilning xususiyatlari

Badiiy adabiyot tili, boshqacha aytganda, she'riy til so'z san'ati shakli, og'zaki san'at, boshqa san'at shakllaridan farqli o'laroq, ob'ektivlashtirilgan, ob'ektlangan, masalan, musiqa yoki rasm, bu erda ovoz, rang va rang moddiylashtirish vositasi. Har bir millat o'z millatining o'ziga xos xususiyatlarining eng muhim xususiyati bo'lgan o'z tiliga ega. Lug'at va grammatik me'yorlarga ega bo'lgan milliy til asosan kommunikativ funktsiyani bajaradi, aloqa vositasi bo'lib xizmat qiladi. Rus milliy tili zamonaviy shaklda o'zining shakllanishini asosan A.S.Pushkin davrida va o'z asarida yakunlagan. Adabiy til milliy til - millatning bilimli qismining tili asosida shakllanadi. Badiiy adabiy til - bu milliy til bilan bir xil grammatik normalarga bo'ysungan holda, badiiy so'z ustalari tomonidan qayta ishlanadigan milliy til. She'riy tilning o'ziga xos xususiyati faqat uning vazifasidir: badiiy adabiyot, og'zaki san'at mazmunini ifoda etadi. Poetik til bu maxsus funktsiyani jonli lug'aviy foydalanish darajasida, nutq darajasida bajaradi, bu esa o'z navbatida badiiy uslubni shakllantiradi. Albatta, milliy tilning nutq shakllari o'ziga xos xususiyatlarni nazarda tutadi: yozma va og'zaki nutqning dialogik, monologik, hayoliy xususiyatlari. Ammo badiiy adabiyotda bu vositalar asarning mafkuraviy-tematik, janr-kompozitsion va lingvistik o'ziga xosligining umumiy tuzilishida hisobga olinishi kerak.

Ushbu funktsiyalarni amalga oshirishda tilning vizual va ifodali vositalari muhim rol o'ynaydi. Ushbu vositalarning roli shundaki, ular nutqqa alohida ta'sir ko'rsatadi.

Gullar boshimni qimirlatib, boshlarini egib,

Va xushbo'y novdasi bilan butani chaqiradi;
Nega yolg'iz mendan quvyapsan?
Ipak to'ringiz bilanmi?

"O'g'il bolaga" she'ridan bu satr o'z ritmi, hajmi, qofiyasi, ma'lum sintaktik tashkiliyligi bilan bir qatorda bir qator qo'shimcha vizual va ifodali vositalarni o'z ichiga oladi. Birinchidan, bu bolaga aytilgan oy so'zlari, hayotni saqlab qolish uchun yumshoq iltimos. Shaxsiylashtirish orqali yaratilgan kuya tasviriga qo'shimcha ravishda, kuya boshlari bilan “boshlarini silkitadigan” o'ziga xos gullar, novdalar bilan “ishora qiladigan” buta. Bu erda biz kapalak to'rining ("ipak to'r"), epitetning ("xushbo'y shox") va hokazolarning metonim tarzda tasvirlangan tasvirini topamiz. Umuman olganda, stanza tabiat manzarasini, kuya va bolakayning rasmlarini muayyan ma'noda qayta yaratadi.

Til vositalaridan foydalanish, belgilar belgilarini terish va individuallashtirish, o'ziga xos dastur, nutq shakllaridan foydalanish, bu foydalanishdan tashqarida maxsus vositalar bo'lmasligi mumkin. Shunday qilib, Davydovga xos bo'lgan "aka" so'zi ("A. Bokiralik tuprog'i" M. A. Sholoxov) uni dengiz flotida xizmat qilgan odamlar qatoriga kiritdi. Va u doimo ishlatadigan "haqiqat" va "haqiqiy" so'zlari uni atrofdagilardan ajratib turadi va individuallashtirish vositasi hisoblanadi. Tilda rassomning faoliyati, poetik vizual va ifodali vositalarni yaratish imkoniyati istisno qilinadigan joylar yo'q. Shu ma'noda biz shartli ravishda "poetik sintaksis", "poetik morfologiya" va "poetik fonetika" haqida gapirishimiz mumkin. Bu tilning maxsus qonunlari haqida emas, balki professor G. O. Vinokurning "tildan foydalanishning maxsus an'anasi" haqidagi to'g'ri izohiga ko'ra.

Shunday qilib, ekspressivlik o'ziga xos, maxsus ifodali va ifodali vositalar badiiy adabiyot tilining monopoliyasi emas va og'zaki va badiiy asarning yagona shakllantiruvchi materiali bo'lib xizmat qilmaydi. Ko'p hollarda badiiy asarda ishlatiladigan so'zlar milliy tilning umumiy arsenalidan olinadi. U dehqonlarga va dehqonlarga qattiq va beparvo munosabatda bo'lgan", deydi A. Pushkin Troekurov ("Dubrovskiy") haqida.

Hech qanday ifoda yo'q, maxsus ekspressiv vositalar yo'q. Shunga qaramay, bu ibora san'at hodisasidir, chunki u yer egasi Troekurovning xarakterini tasvirlash vositalaridan biri bo'lib xizmat qiladi.

Til yordamida badiiy obrazni yaratish qobiliyati tilga xos bo'lgan umumiy qonuniyatlarga asoslanadi. Gap shundaki, so'z nafaqat belgi, hodisaning ramzi bo'lgan elementlarni o'z ichiga oladi, balki uning timsolidir. "Stol" yoki "uy" deganda, biz ushbu so'zlar bilan ko'rsatilgan hodisalarni tasavvur qilamiz. Biroq, bu rasmda badiiylik elementlari hali ham mavjud emas. So'zning badiiy funktsiyasi haqida faqat boshqa tasvir texnikalari tizimida badiiy obrazni yaratish vositasi bo'lib xizmat qilgandagina gapirish mumkin. Bu, aslida, poetik tilning o'ziga xos funktsiyasi va uning bo'limlari: "poetik fonetika", "poetik sintaksis" va boshqalar. Bu maxsus grammatik printsiplarga ega bo'lgan til haqida emas, balki maxsus funktsiya, milliy til shakllaridan maxsus foydalanish haqida. Hatto so'z tasvirlari deb ataladigan narsalar ham ma'lum bir tuzilishda estetik yukni oladi. Shunday qilib, M. Gorkiyning mashhur satrida: "Dengizning kulrang tekisligida shamol bulutlarni to'playdi" - "kul" so'zi estetik funktsiyaga ega. Uni faqat "dengiz tekisligi" so'zlari bilan birgalikda oladi. "Dengizning kulrang tekisligi" bu murakkab og'zaki tasvir bo'lib, uning tizimida "kul" so'zi izning estetik funktsiyasiga ega bo'ladi. Ammo bu yo'lning o'zi asarning umumiy tuzilishida estetik ahamiyatga ega bo'ladi. Shunday qilib, she'riy tilni tavsiflaydigan asosiy narsa bu maxsus vositalar bilan to'yinganlik emas, balki estetik funktsiya. Badiiy asarda ulardan har qanday foydalanishdan farqli o'laroq, barcha til vositalari estetik jihatdan zaryadlangan. "Maxsus funktsional va ijodiy sharoitda har qanday til hodisasi poetikaga aylanishi mumkin", deb ta'kidlaydi akademik V. Vinogradov.

Ammo tilni "she'rlash" ning ichki jarayoni olimlar tomonidan turli xil uslublarda tasvirlangan. Ba'zi olimlarning fikriga ko'ra, tasvirning yadrosi - bu tasvir ko'rinishidir, til shakliga o'rnatilgan rasm, boshqa tadqiqotchilar, tasvirning til yadrosidagi pozitsiyani rivojlantiradilar, qo'shimcha nutq sifatini yoki ma'nosini anglatadi "nutqni she'riyatni oshirish harakati" deb hisoblashadi. Ushbu nuqtai nazarga ko'ra, so'z tasvirni ifodalash uchun emas, balki o'ziga xos immanent xususiyatlari tufayli sifatni o'zgartirganligi uchun san'at fenomeniga (majoziy) aylanadi. Bir holatda, rasmning soddaligi tasdiqlansa, boshqa holatda, so'zning soddaligi va soddaligi tasdiqlanadi.Ammo Pete uning og'zaki so'zlaridagi badiiy obraz yaxlit birlikni tashkil etishiga shubha qiladi.

Agar biron-bir hodisa singari badiiy asar asarining tilini tilni rivojlantirishning umumiy qonuniyatlarini o'zlashtirish asosida o'rganish kerakligi shubhasiz bo'lsa, unda maxsus lingvistik bilimlarsiz, she'riy til muammolari bilan shug'ullanish mumkin emas, demak, og'zaki san'at fenomeni sifatida til juda aniq. og'zaki san'atni majoziy-psixologik, ijtimoiy va boshqa darajada o'rganadigan adabiy fanlar doirasidan chiqarib bo'lmaydi. She'riy til badiiy asarning g'oyaviy-tematik va janr-kompozitsion xususiyatlari bilan bog'liq holda o'rganilmoqda.

Til inson faoliyati jarayonida o'ziga qo'yadigan muayyan vazifalarga muvofiq tashkil etilgan. Shunday qilib, ilmiy risolada va lirik she'rda tilning tashkil etilishi boshqacha, garchi ikkala holatda ham badiiy tilning shakllari ishlatilgan bo'lsa.

San'at asarining tili tashkilotning ikki asosiy turiga ega - poetik va nasriy (Dramaturgiya tili uni tashkil etishda nasr tiliga yaqin). Nutq turlarini tashkil qilish shakllari va vositalari bir vaqtning o'zida nutq vositasi (ritm, hajm, personifikatsiya usullari va boshqalar).

She'riy tilning manbai milliy tildir. Ammo bularning bari yoki boshqa tarixiy bosqichda tilni rivojlantirish me'yorlari va darajasi, ular badiiy uslubning o'ziga xos xususiyatlarini aniqlamagandek, og'zaki san'atning, tasvirning sifatini aniqlamaydi. Tarixning o'sha davrlarida badiiy uslubda va she'riy ahamiyatida farq qiladigan asarlar yaratildi. Til vositalarini tanlash jarayoni asar yoki tasvirning badiiy kontseptsiyasiga bo'ysunadi. Faqat san'atkorning qo'lida til yuqori estetik fazilatlarga ega bo'ladi.

She'riy til hayotda harakatni va uning imkoniyatlarini to'la ravishda qayta yaratadi. Og'zaki tasvir yordamida siz tabiatning rasmini "chizishingiz", odam xarakterining shakllanish tarixini ko'rsatishingiz, massalarning harakatini tasvirlashingiz mumkin. Va nihoyat, oyatda aytilganidek, og'zaki tasvir musiqaga yaqin bo'lishi mumkin. So'z fikr bilan, tushuncha bilan mustahkam bog'langan va shuning uchun tasvirni yaratishda boshqa vositalar bilan taqqoslaganda u yanada sig'imli va faolroq. Bir qator afzalliklarga ega bo'lgan og'zaki tasvirni "sintetik" badiiy tasvir sifatida tavsiflash mumkin. Ammo og'zaki timsolning barcha bu xislatlarini faqat rassom ochib berishi va anglab etishi mumkin.

Badiiy ijod jarayoni yoki nutqni she'riy qayta ishlash jarayoni chuqur individualdir. Agar kundalik muloqotda siz odamni nutq uslubi bilan ajrata olsangiz, unda san'at asarida siz tilni badiiy qayta ishlashning yagona o'ziga xos xususiyati bilan muallifni aniqlay olasiz. Boshqacha aytganda, yozuvchining badiiy uslubi uning asarlarining nutq shakllarida va boshqalarda aks etadi. Og'zaki san'atning cheksiz xilma-xilligi she'riy tilning bu xususiyatiga asoslanadi. Ijodkorlik jarayonida rassom xalq tomonidan qazib olingan til boyliklarini passiv ravishda qo'llamaydi - buyuk usta o'z asarlari orqali milliy tilni rivojlantirishga, uning shaklini yaxshilashga ta'sir qiladi. Shu bilan birga, u tilning rivojlanishining umumiy qonuniyatlariga, uning mashhur asoslariga tayanadi.

Badiiy asar tilining bunday estetik vazifasi badiiy obrazda mujassamlashgan estetik g'oya bilan belgilanadi. Chunki badiiy obrazdagi bu go'zallik badiiy asar tiliga o'tadi. Inson madaniyatining yuksak darajasi, ahamiyati va mohiyati uning xarakterini ifodalaydigan nutqida namoyon bo'ladi. Shu zaylda badiiy adabiyot tilida gapira bilish ko'nikmasini hosil qiladi, tilning nafosatini his qilishga va bu nafosatni xalqda tarbiyalashga imkon beradi. Badiiy tilning shunday estetik vazifasi uning tarbiyaviy, ijtimoiy ahamiyatini ham belgilaydi. Chunki badiiy adabiyot tilida jonli nutqning barcha hodisalari umumlashtiriladi va o'zining estetik bahosiga ega bo'ladi. Ma'lumki, fanda tilni 1) umumxalq tili; 2) adabiy til; 3) badiiy til shaklida tasvirlash e'tirof etilgan.

Keyingi davrdagi ayrim ilmiy qarashlarda badiiy tilni "til badiiyati" atamasiga almashtirish, uni xalq tili imkoniyatlaridan biri deb hisoblashga moyillik ko'rinmoqda. Bu bahsli masala bo'lib, uzil-kesil hal qilingan emas. Nazarimizda, "badiiy til" atamasi ilmda chuqur singishgan bo'lib, "til badiiyati" tushunchasiga nisbatan keng qamrovli, ko'pchilikka tushunarlidir. Ikkinchidan, badiiy tilning semantik doirasida uning funksional xususiyatlari umumiylikni anglatsa, "til badiiyati"da, ko'pincha, konkret asarlarga nisbatan qo'llanilishi, muayyan masalalarning biror jihatdan o'rganishga yo'naltirilishi ustuvor bo'ladi. Hozirgacha mavjud adabiyot nazariyasiga oid barcha tadqiqotlar, darslik, qo'llanma va lug'atlarda "til badiiyati"ga qaraganda "badiiy til" atamasi ko'p qo'llanilmoqda va ma'qullanmoqda.

Ko'pincha badiiy adabiyot tili bu tilning maxsus funktsional xilma-xilligi hisoblanadi - biznes, ilmiy, jurnalistik va boshqalar bilan bir qatorda. Ammo bu fikr noto'g'ri. Ish hujjatlari, ilmiy ishlar (va hokazo) tili, shuningdek, badiiy adabiyot va she'riyat tili bir xil tartibdagi hodisalar sifatida qaralishi mumkin emas. Badiiy nasrda (va bizning davrimizda - she'riyat) bir funktsional xilma-xillikni boshqasidan ajratib turadigan leksik "to'plam" yo'q, grammatika sohasida o'ziga xos belgilar yo'q. Turli yozuvchilarning asarlarini taqqoslab, ular orasidagi tafovutlar juda katta bo'lishi mumkinligi, til vositalaridan foydalanishda hech qanday cheklovlar yo'q degan xulosaga kelish mumkin emas.

"Cheklash" bu tilning ma'lum resurslaridan foydalanish bilan bog'liq bo'lmagan, ammo sof ijodiy: ishdagi hamma narsa badiiy maqsadga muvofiq bo'lishi kerak. Bunday sharoitda yozuvchi har qanday til vositasida kundalik nutqning xususiyatlaridan, ilmiy, biznes va jurnalistikadan bemalol foydalanadi.

Badiiy adabiyot tilining o'ziga xos xususiyati shundaki, u o'ziga xos vositalarni - faqat o'ziga xos bo'lgan so'zlar va grammatik inshootlarni ishlatadi. Aksincha: badiiy tilning o'ziga xos xususiyati, u "ochiq tizim" bo'lib, har qanday til imkoniyatlaridan foydalanish bilan cheklanmaydi. Badiiy matn tomonidan nafaqat ishbilarmon, jurnalistik, ilmiy nutqga xos bo'lgan leksik va grammatik xususiyatlar, balki adabiy bo'lmagan nutqning o'ziga xos xususiyatlari - dialekt, vernakulyar, jarangli so'zlar ham qabul qilinishi mumkin.

Boshqa tomondan, badiiy adabiyot tili normaga nisbatan ayniqsa qattiq, uni talabchan, sezgirroq himoya qiladi. Va bu ham badiiy tilning o'ziga xos xususiyati - nutq. Qanday qilib birlashtirilishi mumkin bunday qarama-qarshi xususiyatlar: bir tomondan, nafaqat tilning barcha adabiy turlariga - nutqga, balki adabiy bo'lmagan nutqqa ham to'la bag'rikenglik, ikkinchi tomondan, ayniqsa, qat'iy, normalarga rioya qilishni talab qiladigan narsa? Buni hisobga olish kerak.

Bugungi ta‘lim zimmasida bola shaxsini bosh qadriyatga aylantirish,

ma‘naviyatni shakllantirishni ta‘minlash; o’quvchini ijodiy fikrlashga o’rgatish;
bilim berish va tarbiyalash uchun uning o’zini harakatga undash, o’ziga kashf etish
lazzatini tuydirish ta‘lim jarayonida pedagogik hamkorlik hukmronlik qilishiga
erishish, asarlar qahramonlariga g’oyaning ifodachisi, ijobiy yoki salbiy obraz deb
emas, jonli inson deb qarashga erishish, adiblarning asarlarida ularning shaxsi u
yoki bu darajada aks etganligini o’quvchiga anglatish, asarlar qahramonlari
kechinmalari va hatti-harakatlari orqali ularning shaxsini baholashga o’quvchini
o’rgatish singari salmoqli vazifalar bugungi adabiy ta‘limda kitob ustida ishlash
orqali bajarilishi ko’zda tutiladi.

Badiiy adabiyotning o‘ziga xos xususiyati haqida so’z yuritgan Aleksandr

Genis shunday fikrlarni keltirib o’tadi: ―Adabiyotning mo’jizaviy qudrati shundaki,
u insonning so’zda ifodalab bo’lmaydigan, nimtalab tashlanmagan yurakdek
substantsional qismini kitobxonga yetkazib berishga qodirdir. Agar shu qismi
bo’lmasa, bironta ham muallif boshqasidan hech qaysi jihati bilan ajralib turmas
edi.

Har bir asarda ijodkorning o’ziga xos qalbi, insonning turfa xil kechinmalari

aks etganligi bir yozuvchini ikkinchisidan farqlash imkoniyatini beradi.
Adabiy janrlarni o’rgatishda xalq ijodi va uning o’ziga xos xususiyatlarini,
birinchi galda bu ijodning o’z janrlari borligini alohida e‘tiborga olish lozim.
Xalq og’zaki ijodi o’quvchilarni ko’proq qiziqtiradigan adabiyotdir. Bu
adabiyotdagi fantaziya, uni ifodalashda ayniqsa mubolag’aning kuchli bo’lishi
tinglovchilarni o’ziga jalb etadi.

Umumta‘lim maktablarining 5-8-sinflarida adabiyot dasturiga xalq og’zaki

ijodi namunalaridan ertak, topishmoq, maqol, tez aytish, lof, mehnat qo’shiqlari,
askiya, qissa va dostonlar kiritilgan bo’lsada, umum o’rta ta‘lim maktablari
o’quvchilariga ham mustaqil muatolaa uchun xalq og’zaki ijodi namunalarini
tavsiya etish maqsadga muvofiqdir. Chunki xalq og’zaki ijodi mumtoz adabiyotni
o’zlashtirishda asos bo’ladi. Jahon madaniyati xazinasiga o’zining mashhur«Shahnoma» si bilan kata hissa qo’shgan Firdavsiyning xalq og’zaki ijodidan samarali bahramand bo’lganligi, Nizomiy va Navoiyning «Hamsa»lariga
Sa‘diyning «Bo’ston»niga xalq ijodi oziq bergan.