Mundarija kirish 3 bob. So‘zning funksiyasi

너의 집 음식엔 특별한 양념이 들어 있다. 정성이 듬뿍 든 엄마의 양념. (박인식, tv동화 행복한 세상, 239 bet)

Sening uying ovqatlarida o’ziga xos ziravor bor. Ochiq ko’ngillik bilan tayyorlagan onaning ziravori.

Keltirilgan misolning ikkinchi gapida Ikkita qozon bor jumlasining mazmuni bor so‘zining ishtirokisiz Qozon ikkita holda berilgan. Muhimi shundaki, tushirilib qoldirilayotgan gap unsurlari berilayotgan xabarlar mazmunida o‘z ta’sir kuchiga egadir. Ular aniq morfologik ko‘rsatgichiga ega bo‘lmasa-da, mazmuni anglashilmoqda va o‘zlari qatnashayotgan gap unsurlarining sintaktik faollashuvi uchun kuchli ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu jarayonda, albatta, nutq muhitining mohiyati ham kattadir. Chunki ana shu so‘z va jumlalarning mazmunan saqlanishi va shaklan tushirilib qoldirilishi uchun nutq muhiti sharoit yaratib bermoqda. Shuning uchun til elementlarining tildan nutqqa belgisiz holda ko‘chirilishida tashqi omillarning ahamiyati g‘oyat muhim va sezilarli bo‘ladi.

Fikrimizni isbotlash uchun yuqorida berilgan misolga nazar tashlaylik: Mana bu lahmlardan kabob bilan osh qilasan gapida birinchi va ikkinchi so‘zlarning sintaktik faollashuvi qisman lahm so‘zi bilan bog‘liq bo‘lsa-da, ular asosan, nutq muhiti ta’sirida mustaqil holda amalga oshirilgan. –dan affiksi esa

¹ Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французкого языка. –М., 1955.-С.87.

bir yo‘la lahm, kabob, osh so‘zlarining faollashuvi uchun xizmat qilmoqda. Bundan tashqari, kabob va osh so‘zlarining faollashuvida fe’lning ham ta’siri bor. Lekin ikkinchi jumla unsurlariga, ya’ni qozon, ikkita so‘zlariga sintaktik faollik berayotgan biror bir morfologik belgi ishtirok etmagan. Demak, ularni faollashtiruvchi yolg‘iz omil bo‘lmoq fe’lining bor shaklini yashirib kelayotgan nutq muhitidir. Koreys tilidagi birinchi gapda esa -의 (-ning), -엔 (-da), -이 (bosh kelishik qo'shimchasi) qo’shimchalari 너 (sen), 음식 (ovqat), 양념 (ziravor) so’zlarining faollashuvi uchun ishlatilmoqda. Ikkinchi misolda esa 엄마의 양념 (onaning ziravori) birikmasidagi -의 (-ning) hamda tushirib qoldirilgan 있다 (bor bo’lmoq, mavjud bo’lmoq) fe’li birikmaning faollashuvi uchun xizmat qilmoqda. Gap unsurlarining faollsahuvi jarayonida shunday hollar ham uchraydiki, ularga ko‘ra ma’lum bir so‘z ikkinchi so‘zning sintaktik faollashuvi uchun asosiy omil bo‘lsa-da, uning o‘zi faollik darajasiga ko‘tarilishi uchun boshqa bir so‘zning yoki nutq muhitining yordamiga muhtoj bo‘lib qoladi. Masalan, maktab internat, soqol tovoq, dala hovli singari birikmalar gap tarkibida kelganda ana shunday hol yuz beradi. Bu bibkmalardagi hokim so‘zlarni faollashtiruvchi birinchi so‘zlar nutq muhiti ta’siridagina sintaktik faollik oladi. Agar mazkur birikmalar nutqdan tashqari holatda olinib tahlil etilsa, ya’ni ularga til elementlari sifatida qaralsa, birinchi so‘zlar ikkinchilariga to‘liq faollik baxsh eta olmasa-da, ma’lum darajada aniqlik kiritadi, lekin o‘zlari mutlaqo mavhum va umumiyligicha qolaveradi.

Shuning uchun til belgisining sintaktik faollashuvi har doim tilga tegishli omillar bilangina amalga oshadi, deb o‘ylamasligimiz kerak, zero til omillaridan tashqari til tashqi omillari ham (ekstralingvistik omillar) mavjud bo‘lib, ular tildan nutqda foydalanishimizda g‘oyat muhim ahamiyatga ega¹.






¹ Qarang: Степанова А.Н. Об актуализации и референции лингвистического языка// Иностранные языки в школе, №1, 1985.-С.15-17.