Mundarija kirish 3 bob. So‘zning funksiyasi

Dovud baqqol hujrani topib olgan edi ( Sh. Xolmirzayev. Qil ko‘prik).

왜, 거기서 혼자 식사를 하세요? (이철환, 연탄길, 13 bet)

Nima uchun ovqatni yolg’iz tanovul qilyapsan?

Berilgan gap tarkibiy qismlarining faollik darajasiga ko‘tarilishi ayni paytda tushum kelishigi shakli -ni orqali amalga oshgan, zero gapning sintagmatik zanjiri faqat ana shu element orqaligina shakllanmoqda.

Xuddi shunday holat koreys tilidagi misolda –를 (-ni) kelishik qo’shimchasi yordamida shakllanganligini guvohi bo’lamiz.

Shunday qilib, mavhum va umumiy holatda bo‘lgan til elementlari paradigmatik rejani va aniq mazmun ifodasini beruvchi faol holdagi nutq elementlari esa sintagmatik rejani asoslaydi degan xulosaga kelamiz. Til elementlarining faollashuvi esa har bir tilning o‘zining ichki imkoniyatlari bilan uzviy bog‘liq va aynan ana shu imkoniyatlar paradigmatik va sintagmatik rejalarni bir-biri bilan tutashtiruvchi omillar sanaladi.

Shuni aytish kerakki, paradigmatik qator og‘ushidagi til elementlarining mikrosintagmatik munosabatlari faol holatda bo‘lmaydi. Bu elemenlarninig faqatgina sintagmatik qatorda ta’minlanadi. Shuning uchun, hatto fonologik elementlar ham sintagmatik qatordagina faollik belgisini oladi. So‘z turkumlari masalasiga kelsak, ular ham gap bo‘laklari funksiyasida faol sanaladi.

¹ Qarang: Дейк Т.А.ван. Язык.Познание.Коммуникация.(Olimning fikri N.Q.Turniyozovning ” Matn lingvistikasi” asaridan olindi. – Samarqand, 2004, 30-bet).

² Qarang: Степанов Г. В. Типология языковых состояний и ситуаций в странах романской речи.

– М., 1976. – С.31.

Boshqacha aytganda, biror bir tushuncha gap bo‘lagi vazifasinini olishi uchun uning faollashuvi zarur. Bu tushunchaning faollashuvi uning so‘zlovchi shaxs e’tiboriga aniq o‘tishi demakdir, chunki oddiy tushunchaning o‘zi ongning mahsuloti bo‘lib, u mavhum va umumiy mazmunga ega¹.

Til elementlarining belgilari faollashuvida ularning har ikki sifatini (ifodalovchi va ifodalanivchi) ham anig his qilish mumkin. Belgisiz faollashuv esa til belgilarining nutq doirasida yashirin tarzda ishtirok etishinini taqozo etadi. Bunda ularning biror bir sifati ro‘yirost ifodalanmaydi. Masalan:

Mana bu lahmlardan kabob bilan osh qilasan. Qozon ikkita ( P. Qodirov.

Qadrim).