Mundarija kirish 3 bob. So‘zning funksiyasi

V.Mateziusning lingvistik nazariyasi. Gapning aktual bo‘laklarga bo‘linishi

Praga tilshunoslik maktabida funksional tahlil bobida salmoqli tadqiqot ishlari bajarildi. Bu sohada, ayniqsa, V.Matezius, A.Martine, N.Trubetskoy kabi tilshunos olimlarning xizmatlari katta bo‘ldi. N.Trubetskoy tilning fonologik tizimi bo‘yicha muhim natijalarga erishdi. Grammatik muammolar borasida V.Matezius, A.Martine kabi tilshunoslarning lingvistik nazariyalari dolzarb ahamiyat kasb etadi.

Biz mazkur tadqiqot ishimizda V.Mateziusning lingvistik nazariyasi markazini tashkil etuvchi gapning aktual bo‘laklari muammosiga to‘xtalmoqchimiz. V.Matezius gapning aktual bo‘laklarga bo‘linishi nazariyasini o‘zining “ О так называемом актуальном членении предложения ” hamda “Основная функция порядка слов в чешском языке”¹.

Gapning actual bo‘laklari nazariyasi jumlaning muayyan nutq muhitiga munosabati muammosiga asoslanib unda asosiy urg‘u jumlaning asosini tashkil etuvchi hamda xabarning yadrosini belgilovchi unsurlarga qaratiladi. Bu jihatdan gapning aktual bo‘laklari yosh grammatikachilarning psixologik sub’ekt va psixologik predikat deb nomlangan tushunchalari bilan juda yaqin turadi. Chunki gapning aktual bo‘laklari ikkiga bo‘linib, ularning birini Vilen Matezius gapning boshlanish nuqtasi yoki “asos” (основа) deb, ikkinchisini esa “yadro” deb nomlaydi. Bu o‘rinda asos deganda nutq muhiti qurshovida tinglovchiga ham, so‘zlovchiga ham ma’lum bo‘lgan gap unsuri, yadro deganda esa so‘zlovchi asos deb nomlanayotgan ana shu unsur haqida ma’lumot beradigan va jumla orqali ifodalanayotgan xabarning yadrosini tashkil etuvchi unsur tushuniladi. Xabarning yadrosini psixologik predikat bilan, asosini esa psixologik sub’ekt bilan qiyoslash mumkin.





¹ Матезиус В. О так называемом актуальном членении предложения. Основная функция

порядка слов в чешском языке // Парижский лингвистический кружок.Москва: Прогресс, 1967,- С. 239-246.

Gapning aktual bo‘laklarga bo‘linishi odatdagi sintaktik tahlildan keskin farq qiladi. Ma’lumki, formal-sintaktik tahlilda gapning bosh bo‘laklari – ega va kesimning hamda uning ikkinchi darajali bo‘laklari – aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol kabilarning sintaktik vazifalari to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Aslini olganda, formal-sintaktik tahlil deb ataluvchi bu nazariya ko‘p jihatdan mantiqiy qoidalarga asoslanadi.

Gapning aktual bo‘laklari nazariyasi esa, aslida u ham mantiqiy qoidalarga asoslansa-da, asosiy e’tiborni jumla komponentlarining kommunikativ jarayonida bajaradigan nutqiy funksiyalariga qaratadi. Masalan: