Mundarija kirish 3 bob. So‘zning funksiyasi

Struktur-sintaktik paradigma o‘zining to‘liq yakunini Vilen Matezius ishlarida topdi. Olim ushbu terminga yangicha-“gapning aktual bo‘laklarga bo‘linishi”,-deb nom berdi. Mazkur termin barcha tadqiqot ishlarida hozirgi kunda ham faol qo‘llanmoqda. Shuni ta’kidlash kerakki, V.Matezius gapning aktual bo‘laklarga bo‘linishini faqatgina nutqiy jarayonga xos deb biladi va gapni struktur jihatdan tahlil qiladi. Ta’kidlash kerakki, struktur-sintaktik paradigmani o‘rganish ildizlarini XVIII asrda yashab ijod etgan fransuz olimlari S.Dyumarse, N.Boze, Sh.Bato tadqiqotlarida kuzatishimiz mumkin. 90-yillarga kelib, rus tilshunosligida V.P.Danilenko gapning aktual bo‘laklarga bo‘linishini mukammal o‘rganib chiqadi. V.Matezius ishlarida gapning aktual bo‘laklarga

bo‘linishini formal-sintaktik strukturalar tarzida o‘rganiladi. V.Matezius gapda sintaktik jihatdan tartibning o‘zgarishini “sintaktik anomaliya”, deb nomlaydi. Bu holat ko‘pincha nutq so‘zlash jarayonida vujudga kelishini ta’kidlaydi, Boshqacha aytganda, uni “va’zxonlik san’ati jarayoni” deb biladi. Zero, aynan shu paytda sintaktik tartibning o‘zgarishi mumkinligini aytadi.

V.Matezius nazariyasida ikki tushunchaning (ikki aspektning) bir-biriga qarama-qarshi qo‘yilganini ko‘ramiz (tema-rema). Olim nutq so‘zlashning tabiati shunday bo‘lishi kerakki, u bir vaqtning o‘zida ikki xil bo‘lishi kerakliginini, ya’ni mantiqiy urg‘uni istagan holatda o‘zgarib turishi mumkinligini aytadi. Bu esa har qanday tilning xarakterli tomonini ko‘rsatishini ta’kidlaydi. Bu holatda esa nutqiy jarayon an’anaviy bo‘laklarga bo‘linish bilan mos kelishi yoki mos kelmasligi ham mumkin. Bu holatda esa, ya’ni nutqda aktual bo‘laklarga bo‘lish prinsipi ustunlik qiladi. V.Matezius o‘zidan oldin o‘tgan olimlarning: “Gapda asosiy vazifani grammatik aloqalarmi, yoki aktual bo‘laklarga bo‘lish bajaradimi?”-degan savollariga javob berib, nafaqat struktur, balki funksional tilshunos sifatida ham namoyon etdi.

5. 
   Matezius ishlarini struktur-sintaktik paradigmaning cho‘qqisi sifatida talqin qilish mumkin, o‘z navbatida, olim funksional-semantik paradigmaning boshlanishiga ham asos soldi, desak xato qilmaymiz.
   

Parij tilshunoslik maktabida “gapning fuksional shakllanishi” degan termin vujudga keldi. Tadqiqotchilar gapning aktual bo‘laklarga bo‘linishining ma’noviy xususiyatlariga e’tibor bera boshladilar. Gapning aktual bo‘laklarga bo‘linishi ikki funksional faktorga bo‘linadi: a) kommunikativ faktor; b) ma’no anglatuvchi faktor.

Keyingi yillarda aktual bo‘laklarga bo‘linish semiotik jihatdan ham o‘rganila boshlandi. Bunda aktual bo‘laklarga bo‘linish jarayonida semiotik belgilar, ya’ni nutqni shakllantiruvchi belgilar muhim hisoblanadi.

Umuman olganda, gapning aktual bo‘laklarga bo‘linishi nafaqat grammatik jihatdan o‘rganilaishi, balki tarjimashunoslik sohasida ham o‘rganilishi kerak

bo‘ladi. Zotan, matn tarjimasida aktual bo‘laklarning o‘rni muhimdir.