Mundarija I

III. Asosiy qism

2.1. Maktabgacha yosh bolalar muloqot xususiyatlari shakllanishining nazariy tahlili; Muloqot haqida umumiy tushuncha. Maktabgacha yosh bolalar muloqot shakllanishi

Muloqot – yunoncha so‘z, so‘zlashuv, suhbatlashuv, shaxslararo suhbat va fikr olishuv, ogzaki nutq shakli ikki yoki undan ortiq shaxslarning so‘zlashuvidir.

Muloqot faqat insonlarga xos bo`lgan jarayondir. Kishilarda faoliyat jarayonida bir - birlariga nimanidir aytish istagi tug`iladi.

Muloqot qonuniyatlarini bilish hamda uni o`rnatish malakalari va

qobiliyatlarini rivojlantirish har bir kishi uchun muhimdir.

Har bir kishining o`z “Meni” atrofdagilar bilan bo`ladigan muloqot jarayonida shakllanadi, Shaxsning hayot yo`llari avval oilada, bog`cha, maktab, institut, ishxona, keksalar orasida, ya`ni guruh va jamoalarda rivojlanadi. Bizning yuksak ma`naviy ehtiyojlarimizdan biri - bu muloqotga bo`lgan ehtiyojdir. Muloqotga bo`lgan ehtiyojimiz qondirilmasa, ongimiz ham rivojlanmaydi. Shuning uchun biz doimo muloqotga bo`lgan ehtiyojlarimizni qondirishimiz lozim. Kimlar bilandir bo`lgan muloqotdan qoniqish hosil qilamiz, lekin ayrim hollarda esa biz qoniqmaslikni his qilamiz.

Pedagogik muloqot - bu muloqot turlaridan biri bo`lib, pedagogik

faoliyatda muhim o`rin tutadi.

1. Muloqot – bu ikki yoki undan ortiq kishilarning afektiv baholovchi xarakterda va bilish bo`yicha ma’lumot almashishdan iborat bo`lgan o`zaro ta’sir etishdir. Muloqotning tizimida o`zaro bir-biriga bog`liq jihatlari ajratiladi: kommunikativ, interaktiv va pertseptiv. 1. Muloqatning kommunikativ jihati bu muloqatdagi individlarni o`zaro ma’lumot almashinishidir. 2. Muloqotning interaktiv jihati bu individlar muloqatda nafaqat bilim va g`oyalar balki harakatlar bo`yicha ham o`zaro ta’sirini tashkil etishdan iborat. 3. Muloqatning pertseptiv jihati muloqot jarayonida o`zaro bir-birini idrok qilish orqali tushunishdir. Demak, muloqot birgalikdagi xarakat extiejlaridan kelib chikadigan, aloka almashish, bir - biriga ta’sir etish, boshkalarni tushinish, odamlar urtasida kontakt urnatish va rivojlantirish jaraeni.

Muloqot hayot kechirishning bir shaklidir.

2. Muloqotning o`zaro birgalikdagi harakati va kommunikativ jihatdan tashqarida uning pertseptiv jihati munosabat ishtirokchilarining uning jarayonida amalga oshiriladigan o`zaro idrok etish yuzaga keladi. Taniqli psixolog S. L.Gubinshteyn shunday deb yozgan edi: “Kundalik hayotga odamlar bilan muomalaga kirisharkanmiz, biz ularning xulq - atvoriga mo`ljal olamiz. Negaki biz ularning tanqidiy ma’lumotlariga ma’lumotlari mohiyatini go`yo o`qib ya’ni mag`zini chaqib chiqamiz va shu yo`sinda kontekstda mujassamlashadigan matnning ichki psixologik jihati mavjud bo`lgan mazmunini aniqlaymiz”.

Muloqotning maqsadga ko`ra 8 ta funktsiyasi mavjud: (L.A.Korpenko)

1. Kontakt.

2. Aloqa o`rnatish.

3. Undovchilik.

4. Koordinatsion.

5. Tushunish.

6. Amotiv (hissiy aloqa) hissiyotni o`zgartirish.

7. Munosobat o`rnatish o`z o`rnini anglash)

8. Ta’sir o`tkazish.

Muloqot shaxslararo munosabatlarning shunday ko`rinishidirki, uning

yordamida odamlar bir-birlari bilan o`zaro ruhiy jihatdan aloqaga kirishadilar, o`zaro axborot almashadilar, bir-birlariga ta`sir o`tkazadilar, bir-birlarini his qiladilar, bir-birlarini tushunadilar.

L. S. Vigotskiy, A. N. Leont`ev, A.R. Luriya, D.B.El`konin, A. Zaporojets, M. I.Lisina tadqiqotlarida ko`rsatilishicha, bolaning dastlabki ijtimoiy ehtiyojlaridan biri - bu muloqotga nisbatan ehtiyojdir. A.V.Zaporojets va M. I. Lisinalar tadqiqotlarida ta`kidlanishicha, bolalarning kattalar bilan muloqotga

kirishish ehtiyoji 7 yoshgacha bir nechta bosqichlar tarzida rivojlanib boradi:

1) e`tibor va hayrixohlikka ehtiyoj paydo bo`ladi;

2) kattalar bilan hamkorlik qilish ehtiyoji tug`iladi;

3) avvalgi barcha ehtiyojlarga kattalar tomonidan hurmat qilish ehtiyoji

tug`iladi;

4) maktabgacha tarbiya yoshidagi bolada atrofdagilar bilan o`zaro bir-birini

tushunish ehtiyoji vujudga keladi.

Xullas, inson o`zini idora qilish, turli vaziyatlarda o`zini tutish fazilatlari

o`zlashtirilayotgan davrda ba`zi bir qoidalarga rioya qilsa, hamqorlik fazilatida ma`lum yutuqlarga erishadi:

Kichkintoylik davrida, ota-onalar bilan, ayniqsa onasi bilan aloqa qilish zarurati paydo bo'ladi. Shuning uchun 5-6 oy ichida bunday aloqaning etishmasligi bolaning ruhiyatida qaytarilmas salbiy o'zgarishlarga olib keladi, hissiy, aqliy va jismoniy rivojlanishini buzadi, nevrozga olib keladi.

4 yoshli bolalar uchun tengdoshlar bilan aloqa eng muhim ehtiyojlardan biriga aylanadi. Biroq, kattalar bilan aloqa qilish zarurati yo'qolmaydi. 3 yoshdan 5 yoshgacha bo'lgan bola uchun kattalar hurmat munosabatlarining ob'ekti bo'lib, u bilan muloqot kognitiv ma'noga ega. 5-7 yoshdagi bolalar uchun kattalar bu katta do'stdir, ulardan bolalar o'zaro tushunishni va o'zaro tajribani kutishadi. Shunday qilib, yoshga qarab, aloqa zaruriyati mazmuni (aniqrog'i, aloqa motivining mazmuni) yanada boyib boradi, rang-barang bo'ladi. Shu bilan birga, kattalar uchun aloqa ob'ekti sifatida ahamiyati o'zgarib bormoqda.

EF Rybalko (1990) shuni ko'rsatdiki, maktabgacha yoshdagi davrda to'g'ridan-to'g'ri aloqa shakllaridan turli darajadagi motivatsion aloqaga o'tish amalga oshiriladi. Uning terminologiyasida to'g'ridan-to'g'ri tanlangan aloqaning shakllari, bola tomonidan biron bir tushuntirishsiz sherik tanlashni anglatadi, bu tengdoshlar bilan qisqa muddatli aloqada bo'lgan va ko'pincha sheriklarini qo'shma o'yinlar uchun o'zgartiradigan maktabgacha yoshdagi bolalar uchun xosdir. Kattaroq maktabgacha tarbiyachilar o'zlarining tengdoshlari bilan muloqotda tanlovni oqlaydilar, ammo har xil yo'llar bilan. Ko'pincha motivatsiya hissiy: "chunki siz u bilan o'ynashni yaxshi ko'rasiz." Funktsional sabablar kamdan-kam hollarda chaqirildi: yordam, boshqa biror narsa haqida tashvishlanish. A. G. Ruzskaya ("Maktabgacha yoshdagi bolalar va tengdoshlar o'rtasidagi aloqani rivojlantirish", 1989) maktabgacha yoshdagi va tengdoshlari o'rtasidagi aloqaning quyidagi o'ziga xos xususiyatlarini ochib berdi.

1. Turli xil kommunikativ harakatlar va ularning juda keng doirasi. Tengdoshlar bilan muloqotda birinchi marotaba kommunikativ xatti-harakatlarning ko'rinishi, o'zini ayblash va norozilikni ko'rsatish istagi paydo bo'ladi, qasddan sherikga javob bermaslik, coquetry, fantaziya.

2. Favqulodda hissiyot va aloqa erkinligi. O'rtacha, maktabgacha yoshdagi bolalar tengdoshni ma'qullashdan uch baravar ko'proq va u bilan to'qnashuv kattalar bilan bo'lgan munosabatlarga qaraganda 9 baravar ko'proq.

3. Nostandart va tartibga solinmagan aloqa. Agar kattalar bilan muloqotda hatto eng kichkina bolalar ham xatti-harakatlarning muayyan shakllariga rioya qilsalar, u holda o'z tengdoshlari bilan o'zaro munosabatlarda maktabgacha tarbiyachilar bo'shashish va tartibsizlik bilan ajralib turadigan eng kutilmagan va o'ziga xos harakatlardan foydalanadilar, bu esa bolalar tomonidan shaxsiyatning namoyon bo'lishiga yordam beradi.

4. Javob bo'yicha profilaktik harakatlarning tarqalishi. Bu, ayniqsa, sherikning javob faoliyati yo'qligi sababli boshlangan muloqotni davom ettirish va rivojlantirishning mumkin emasligida namoyon bo'ladi. Bolalar kattalarning tashabbusini ikki baravar ko'proq qabul qiladilar va qo'llab-quvvatlaydilar.

2.2 Tarbiyachining bolalar bilan o`zaro muloqot jarayoni.

Bolalar bilan muomala qilish pedagogning o‘z tarbiyalanuvchilari bilan muloqot olib borish mahoratini taqozo etadi. Buning uchun pedagog so‘zlashishni, muloqot olib borishni doimo o‘rganib borishi lozim. U bolalar bilan faoliyatni samarali olib borishni, so‘zlashishni bilishi, suhbat, hikoya kilish kabi usullaridan foydalanishi, umuman butun ta’lim-tarbiya jarayonida bolalar bilan muloqotni yo`lga qo‘ya olishi lozim.

Pedagogik muloqot - pedagogik jarayonda ishtirok etuvchilar o’rtasida amalga oshiriladigan murakkab bo’lgan o’zaro tarbiya jarayoni. Bu muloqot jarayonida ishtirokchilarni hamkorlikda ishlashi, bir-birlariga yordam berishi, harakatlarni o’zaro muvofiqligiga erishish kabilar samarali natijalar beradi. Pedagogik muloqotning unumli o’tishi pedagogik-psixologik mahoratga bog’liqdir.

Pedagog bilan bolalar o‘rtasidagi muloqot samarali bo‘lishi uchun unda yetarli darajada qobiliyat bo`lishi kerak hamda o‘z - o‘ziga doimo quyidagi savollarni berishi va unga javob berishga harakat qilishi kerak:

a) ilm – fandagi yangiliklarni anglash, yangi fan terminlarini tushunish, o‘quv predmetini to‘liq o‘zlashtirish;

b) malaka, ko‘nikma va qobiliyatni shakllantirish;

v) O`yin mashg`ulotlarda integratsiya, bog‘liklikni amalga oshirish;

g) o‘quv mazmunini tushunarli tizim asosida qurish.

Kimni o‘rgatish:

a) bolalarni ba’zi psixik xususiyatlarini (eslab qolish, nutqi, fikrlash...) hamda ularni qay darajada o‘qimishli, tarbiyali ekanliklarini aniqlash;

b)bolalarning bir darajadan ikkinchisiga o‘tishdagi qiyinchiliklarini oldindan aniqlash;

v) o‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etishda bolalarnilarning dalillar keltirishini, fikrlarini xisobga olish;

g) bolalarlardagi turli psixik o‘zgarishlar va rivojlanishni xisobga olib, o‘z pedagogik mehnatini tashkil etish;

d) iqtidorli bolalar bilan ham ishlash, yakka holdagi ishni tashkil etish.

Qanday o‘rgatish:

a) ish jarayonida ishlatiladigan kuch va ketadigan vaqtni hisobga olgan xolda o‘qitish va tarbiyalashning turli usullari majmuini ishlatish.

Pedagogik ta’sir ko`rsatishning asosiy usullari, bu talab, rag‘batlantirish jamoatchilik fikri.

Rag‘batlantirish va jazolash-bolalarni xulq-atvoriga kuzatish kiritishni, ya’ni foydali xatti-harakatlarni qo‘shimcha rag‘batlantirishni va tarbiyalanuvchilarning noma’qul xatti-harakatlarini to‘xtatishni ta’minlaydi.

Jamoatchilik fikri – tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy-foydali faoliyatini g‘oyat har tomonlama va muntazam rag‘batlantirib borishni ta’minlaydi.

Talab-pedagogik ta’sir ko`rsatishning boshlang‘ich usuli bo‘lib, tarbiyalanuvchilarda o‘ziga nisbatan mas’uliyat va talabchanlikni rag‘batlantirishda alohida vazifani bajaradi.

O‘zaro fikr almashish bilan ta’sir ko‘rsatish vositalari: ishontirish, ta’sir qilish, o‘zaro fikr almashish bilan ta’sir ko‘rsatish.

Ishontirish pedagogik ta’sir ko‘rsatish usuli sifatida o`yin masshg`ulotlarda ijodiy suhbatlar, munozaralar shaklida qo‘llaniladi. Tarbiyaviy ishda guruhiy va yakka suhbatlar, munozaralar shaklida qo‘llaniladi.

Ta’sir qildirish kishi psixikasiga nazoratsiz kirib, uning faoliyatida xatti-harakatlar, sabablar, intilishlar bilan amalga oshiriladi. Ta’sir qilish-shunday bir psixik ta’sir ko‘rsatishki, kishi uni ongining etarli nazoratsiz idrok etadi.

a) Pedagogik vaziyatlarni taqqoslash va umumlashtirish, usullarni qo`yish;

b) Bolalarga yakka individual xolda munosabatda bo‘lish, ularni ijodiy ishlarini tashkil etish.

Pedagog bolalar bilan bo`ladigan muloqotida quyidagi malakalarni egallagan bo`lishi lozim:

• 
  tashqi qiyofani nazorat qilish nutqni egallashi;
  
• 
  pedagogik munosabat madaniyatini egallashi;
  
• 
  tashkilotchilik mahorati, o‘quv tarbiya jarayonini boshqarish uslublarini egallashi.
  

Munosabatlarni boshqarish uslublari:

1. Avtoritar uslub.

2. Demokratik uslub.

3. Liberal uslub.