Mundarija I kirish II asosiy qism

Markaziy bankning elektron to`lov hamda hisob-kitoblar tizimi

 

    

 

            Markaziy  bankning  Banklararo  to‘lov  tizimi  mamlakatimizning

mustaqillikdan  keyingi  dastlabki  to‘lov  tizimi  sifatida  barcha  to‘lov  tizimlari

ishlashi  uchun  poydevor  hisoblanadi.  Xozirgi  kunda  Markaziy  bankning

Banklararo  to‘lov  tizimida  to‘lovlarni  amalga  oshirish  maqsadida  31  ta  tijorat

banki  to‘lov  tizimi  foydalanuvchilari  sifatida  ulangan.  Mazkur  to‘lov  tizimida

to‘lovlar  real  vaqt  rejimida  yalpi  hisob-kitob  tamoyili  asosida,  ya’ni  to‘lov

hujjati kelib tushgan vaqtdan boshlab bir necha soniyalar ichida to‘lov amalga

oshiriladi hamda natijasi haqida tashabbuskor va benefitsiarga xabar yuboriladi.

Banklararo to‘lov tizimining qoidalari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki

tomonidan belgilanadi.

              Markaziy  bankning  banklararo  to‘lov  tizimi  qo‘yidagi  normativ-huquqiy

hujjatlarga muvofiq tartibga solinadi:

• 

O‘zbekiston  Respublikasining  “O‘zbekiston  Respublikasining  Markaziy

banki to‘g‘risida”gi Qonuni (11.11.2019 y., O‘RQ-582);

• 

O‘zbekiston  Respublikasining  “Banklar  va  bank  faoliyati  to‘g‘risida”gi

Qonuni (05.11.2019 y., O‘RQ-580);

• 

O‘zbekiston  Respublikasining  “To‘lovlar  va  to‘lov  tizimlari  to‘g‘risida”gi

Qonuni (01.11.2019 y., 

№

 O‘RQ-578);

• 

“Markaziy  bankning  banklararo  to‘lov  tizimi  orqali  elektron  to‘lovlarni

amalga oshirish tartibi to‘g‘risida”gi Nizom (14.02.2006 y., 

№

 1545);

• 

“O‘zbekiston  Respublikasida  naqd  pulsiz  hisob-kitoblar  to‘g‘risida”gi

Nizom (13.04.2020 y., 

№

 3229).

        Markaziy bankning Axborotlashtirish Bosh markazi va Markaziy bankning

Hisob-kitoblar markazi banklararo to‘lov tizimining ishtirokchilari hisoblanadi.

Banklararo  to‘lov  tizimining  foydalanuvchilari  Markaziy  bankning  Hisob-

kitoblar  markazida  vakillik  hisobvarag‘iga  ega  bo‘lgan  banklar  va  moliyaviy

institutlar hisoblanadi.    

---

       Markaziy bankning Hisob-kitoblar markazi (MB HKM) — uning vazifasiga

tijorat banklarining Bosh ofislariga (banklar) vakillik hisobvaraqlarini ochish va

xizmat  ko‘rsatish  hamda  ular  o‘rtasida  elektron  to‘lovlarning  uzluksizligini

ta’minlash kiradi.Markaziy bankning Axborotlashtirish Bosh markazi (ABM) —

amaldagi  qonunchilik  hamda  ABM  va  banklar  o‘rtasidagi  shartnomalarga

muvofiq  banklararo  to‘lov  tizimining  texnik,  dasturiy  va  ekspluatatsion

xizmatlarini ta’minlaydigan markaz. Banklararo to‘lov tizimining ishtirokchilari

va  foydalanuvchilarining  huquq  va  majburiyatlari  banklarning  vakillik

hisobvaraqlarini  ochish  va  xizmat  ko‘rsatish  uchun  foydalanuvchi  banklarning

MB  HKM  bilan,  banklararo  to‘lov  tizimi  orqali  elektron  to‘lovlar  o‘tkazish

uchun  esa  —  ABM  bilan  tuzilgan  ikki  tomonlama  shartnoma  asosida  tartibga

solinadi.

 

 

 

 

              To‘lovlar  banklardan  faqatgina  vakillik  hisobvaraqlaridagi  mablag‘lar

qoldig‘i  doirasida  amalga  oshiriladi,  agarda  MB  HKM  va  bank  o‘rtasidagi

shartnomada boshqa holat kelishilmagan bo‘lsa.

       Soat 9-00 dan 17-00 gacha — banklararo hisob-kitoblar bo‘yicha elektron

to‘lov  hujjatlar  (ETH)ni  uzatish  -  qabul  qilish  -  nazorat  qilish  vaqti.  Banklar

mazkur davrning har qanday vaqtida MB HKMga ETHlarni uzatishlari mumkin;

        Bugungi kunda naqd pulsiz hisob-kitoblar hayotimizning ajralmas qismi

bo‘lib,  uning  rivoji  milliy  iqtisodiyotning  barqarorligi  hamda  mablag‘lar

aylanishining tezlashishiga olib keladi.

              1-2-rasm. Diagrammalarda mualliflik ma’lumotlaridan foydalanildi.

---

 

         Ma’lumki, yangi qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining "To‘lovlar

va  to‘lov  tizimlari  to‘g‘risida"gi  Qonunining  21-moddasida,  Markaziy  bankka

respublikamiz  hududida  naqd  pulsiz  to‘lovlarning  amalga  oshirilishi  tartibini

belgilash  vakolati  yuklatilgan.  Shuningdek,  mazkur  Qonunning  qabul  qilinishi

to‘lovlar va hisob-kitoblarga oid normativ-huquqiy hujjatlarni to‘liq qayta ko‘rib

chiqishni taqozo etdi. Shu munosabat bilan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy

banki tomonidan ba’zi normativ-huquqiy hujjatlarni qayta ko‘rib chiqish hamda

zamon talablariga moslashtirish yuzasidan olib borilgan amaliy ishlar doirasida

"O‘zbekiston  Respublikasida  naqd  pulsiz  hisob-kitoblar  to‘g‘risida"gi  Nizom

yangi tahrirda ishlab chiqilgan holda Adliya vazirligida joriy yilning 13 aprelida

3229-son bilan davlat ro‘yxatiga olindi.

         Ushbu normativ-huquqiy hujjatni ishlab chiqishda barcha tijorat banklari

---

hamda  keng  jamoatchilik,  shu  jumladan,  tadbirkorlik  sub’ektlarining  taklif  va

mulohazalari  ham  o‘rganib  chiqildi.  Mazkur  Nizom  "To‘lovlar  va  to‘lov

tizimlari  to‘g‘risida"gi  Qonunning  33-moddasida  keltirilgan  to‘lov  hujjatlari

asosida naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil etishga oid umumiy yondashuvlar va

banklarda  to‘lov  hujjatlari  almashinuvini  tashkil  etish,  shuningdek,  yuridik  va

jismoniy  shaxslarning  to‘lov  hujjatlaridan  foydalanib,  naqd  pulsiz  hisob-

kitoblarini amalga oshirish tartibini belgilaydi. Norma ijodkorligiga oid xalqaro

standartlarga  hamda  mamlakatimizda  idoraviy  normativ  hujjatlarni  tayyorlash

va  qabul  qilish  qoidalariga  muvofiq,  Nizomda  asosiy  tushunchalar  ta’riflari

keltirilgan  bo‘lib,  foydalanuvchilarga  asosiy  mazmunni  qulay  va  oson

tushunishga  imkoniyati  yaratildi.  Bundan  tashqari,  ushbu  Nizomda  banklar

amaliyotida  naqd  pulsiz  hisob-kitoblarda  foydalaniladigan  to‘lov  hujjatlari

turlari keltirilib, ularni rasmiylashtirish va banklarga taqdim etish tartibi batafsil

yoritildi.  Jumladan,  xalqaro  to‘lovlar  qonun  hujjatlarida  belgilangan  talablarga

muvofiq,  to‘lov  hujjatlari  olingan  paytdan  e’tiboran  ikki  operatsiya  kunidan

kechiktirmay  bajarilishi  belgilab  qo‘yildi.  Mazkur  normativ-huquqiy  hujjatda

xalqaro  to‘lovlarni  amalga  oshirish  uchun  bankka  taqdim  qilinadigan  chet  el

valyutasidagi  to‘lov  hujjatlarini  rasmiylashtirish  tartibi  ham  yoritib  berildi.

Jahon  tajribasidan  kelib  chiqib,  yangi  tushuncha  –  "valyutalash  sanasi",  ya’ni

to‘lov  hujjati  asosida  pul  mablag‘larini  oluvchining  hisobvarag‘iga  o‘tkazib

berish sanasi, ya’ni to‘lov topshiriqnomasini ijro etish sanasi kiritilib, Qonun 48-

moddasiga  asosan  to‘lov  topshiriqnomasida  ko‘rsatilgan  valyutalash  sanasi

to‘lov topshiriqnomasi taqdim etilgan sanadan e’tiboran o‘n kundan oshmasligi

kerakligi belgilandi.

Yangi  tahrirdagi  Nizomda  qog‘oz  shakldagi  to‘lov  hujjatlari  bank  operatsiya

kuni  davomida  mijozlar  bilan  ishlash  vaqtidan  kelib  chiqib  qabul  qilinishi,

elektron  shakldagi  to‘lov  hujjjatlari  esa  mijozlar  bilan  ishlash  vaqtidan  qati

nazar qabul qilinishi aniq ko‘rsatib o‘tildi. Akkreditiv bo‘yicha hisob-kitoblarni

amalga  oshirish  tartiblari  xalqaro  tajriba,  bank  amaliyoti  hamda  Fuqarolik

kodeksi talablaridan kelib chiqib takomillashtirilgan holda bayon etildi.

 

 

Shuningdek, mijozlarning:

• 

masofaviy xizmat ko‘rsatish tizimlari orqali yuborilgan elektron shakldagi

to‘lov  hujjatlari  bank  va  mijoz  o‘rtasida  tuziladigan  shartnomaga  asosan

identifikatsiya vositalari orqali tasdiqlangan holda bank tomonidan qabul

qilinishi;

• 

bank  hisobvaraqlariga  mablag‘lar  kirim  qilinishi  uchun  asos  bo‘ladigan

to‘lov  hujjatlari  nusxasini  mijozga  taqdim  etish  tartibi  bank  va  mijoz

o‘rtasida tuziladigan shartnomada ko‘rsatilishi;

• 

soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha to‘lov topshiriqnomalari 2-son kartotekadan

tegishli soliq organining yozma yoki elektron shakldagi murojaati hamda

sud qarori asosida chaqirib olinishi;

• 

qog‘oz  shakldagi  to‘lov  hujjatlarining  (to‘lov  topshiriqnomasi  va  to‘lov

talabnomasi) taqdim etish tartibi ham takomillashtirilib, oldingi Nizomda

majburiy  bo‘lgan  uch  nusxa  o‘rniga  mazkur  to‘lov  hujjatlarining  ikki

nusxasi taqdim etilishi belgilandi.

         Yangi Nizomga muvofiq, banklar tomonidan mablag‘larni to‘lovchining

bankiga  kredit  va  ularga  hisoblangan  foizlari  bo‘yicha  muddatida  to‘lanmagan

qarzlar, shuningdek, kreditlar va ularga hisoblangan foizlar bo‘yicha muddatida

to‘lanmagan  qarzlarni  kafil  bo‘lgan  shaxsdan  undirish  uchun  akseptsiz  to‘lov

talabnomalari taqdim etilishi mumkinligi qayd etildi.

                    Akseptli  to‘lov  talabnomasini  akseptlash  muddati,  mijozning  hududiy

joylashuvidan  qat’i  nazar,  talabnoma  to‘lovchiga  topshirilgan  kundan  keyingi

kundan  boshlab  besh  operatsiya  kuni  yoki  to‘lovchining  asosli  arizasi  bilan

murojaat  qilinganda  o‘n  operatsiya  kuni  etib  belgilandi.  Endilikda  to‘lov

---

talabnomalari qog‘oz shaklda yoki masofaviy xizmat ko‘rsatish tizimlari orqali

elektron shaklda taqdim etilishi mumkin. Bundan tashqari, akseptli va akseptsiz

to‘lov  talabnomalarining  2-son  kartotekadan  hisobdan  chiqarilishi  hamda  ijro

etilmasdan qaytarib yuborilishi sud qaroriga, mablag‘larni oluvchining arizasiga

hamda  mablag‘larni  oluvchining  faoliyati  tugatilganligini  tasdiqlovchi

ma’lumotnomaga  asosan  amalga  oshirilishi  belgilab  qo‘yildi.  Yangi  tahrirda

qabul  qilingan  O‘zbekiston  Respublikasining  Soliq  kodeksi  talablaridan  kelib

chiqib,  soliq  organlari  tomonidan  inkasso  topshiriqnomalarini  taqdim  etish

tartiblariga o‘zgartirishlar kiritildi.

        Moliya vazirligi tomonidan inkasso topshiriqnomalarini taqdim etish orqali

to‘lovchilarning  hisobvaraqlaridan  mablag‘larni  undirib  olish  holatlari  ham

amaldagi qonun hujjatlari normalariga muvofiq ravishda o‘z aksini topdi. Ushbu

Nizomda  inkasso  topshiriqnomalari  bilan  hisob-kitoblar  tartibi  soddalashtirilib,

inkasso  topshiriqnomasi  mablag‘larni  to‘lovchi  yoki  oluvchining  bankiga

qog‘oz yoki elektron shaklda taqdim etilishi mumkinligi belgilandi.

Ta’kidlash  o‘rinliki,  inkasso  topshiriqnomasi  nafaqat  undiruvchining  arizasi  va

sud  qaroriga  asosan,  balki  to‘lovchi  tugatilganligini  tasdiqlovchi  ma’lumot

asosida ham bekor qilinishi mumkin.

​

3-rasm CBU.uz saytidan olingan

Shu bilan birga, yangi tahrirdagi Nizomdan:

- hozirgi kunda tijorat bankining hisob-kitob cheklari to‘lov instrumenti sifatida

o‘z  ahamiyatini  yo‘qotganligi  va  amaliyotda  bir  necha  yillardan  beri

qo‘llanilmayotganligi  hamda  "To‘lovlar  va  to‘lov  tizimlari  to‘g‘risida"gi

Qonunda  to‘lov  hujjatlari  ro‘yxatida  mavjud  emasligi  sababli  ushbu  to‘lov

hujjati bilan amalga oshiriladigan hisob-kitoblarga oid qoidalar;

-  "To‘lovlar  va  to‘lov  tizimlari  to‘g‘risida"gi  Qonunda  bank  kartasini  elektron

to‘lov  vositasi  sifatida  emissiya  qilish,  undan  foydalanish  tartibi  batafsil

yoritilganligi,  shuningdek,  bank  kartasining  muomalada  bo‘lishi  boshqa

normativ-huquqiy  hujjatda  yoritilganligi  munosabati  bilan  bank  kartasi  orqali

hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi;

-  Moliya  vazirligi  huzuridagi  byudjetdan  tashqari  Pensiya  jamg‘armasiga

majburiy  to‘lovlarni  undirish  uchun,  debitorlarning  bank  hisobvaraqlariga

o‘zaro  hisob-kitoblarning  solishtirma  dalolatnomasini  ilova  qilgan  holda,  soliq

to‘lovchining  soliq  qarzi  summasini  undirish  uchun  va  qonunchilikda  nazarda

tutilmagan  boshqa  hollarda  inkasso  topshiriqnomalarini  taqdim  etish  normalari

chiqarib  tashlandi.Xulosa  o‘rnida  qayd  etish  joizki,  naqd  pulsiz  hisob-

kitoblarning takomillashuvi va rivojlanishi natijasida banklarda hisob-kitoblarni

tashkil  etish  samaradorligining  yanada  oshishiga,  operatsion  xarajatlarning

---

kamayishiga  hamda  pul  mablag‘lari  aylanishining  tezlashishiga  erishiladi.

Umuman  olganda,  ishlab  chiqilgan  Nizom  respublikamizda  naqd  pulsiz  hisob-

kitoblar tartibini belgilovchi huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi.