Mundarija: I. Kirish II. Asosiy qism

1-rasm. Assidiyaning ichki tuzilishi.

Olovtanlilar turkumining vakillarida zigotadan assidiyasimon koloniya asoschisi rivojlanadi. Kurtaklanish yo`li bilan undan to`rtta olovtanlilardan tashkil topgan guruh hosil bo`ladi va bu umumiy tunika bilan o`ralgan bo`ladi. Bu hayvonlarning koloniyadagi har bir a'zosi halqumining oldingi qismida yorituvchi hujayralar guruhi bo`ladi. Bu hujayralarda yorug`lik yaratuvchi simbiotik baeteriyalar yashaydi. Koloniyaning uzunligi, odatda 20-40 sm bo`lib, undagi har bir olovtanning o`lchami 3-5 mm ni tashkil qiladi. Ba'zi turlari koloniyasining uzunligi 3-4 m ga yetadi.

Astsidiyalar barcha dengiz va okeanlarda tarqalgan. Odatda, ular 50 m chuqurlikda, ba'zilari 2000-7000 m chuqurlikda ham tarqalgan. Ba'zi joylarda 1 m2 da 8-10 ming donagacha yashaydi. 1 gektar joyda astsidiyalardan 300 kg gacha kletchatka olish mumkin.


2.3. Salplar va appendikulyariyalar sinfi
Salplar erkin suzib yuruvchi, pelagik hayot kechiruvchi dengiz hayvonlaridir. Ularning gavda shakli bodringga yoki bochkaga o`xshaydi. Gavdasining oldingi uchiga og`iz, orqa uchiga esa kloaka sifonlari o`rnashgan. Butun gavdasi yupqa tiniq parda bilan o`ralgan, hayvonni halqa singari o`rab olgan muskul lentalari shu tunikadan ko`rinib turadi. Salplarning halqumi va jabraoldi bo`shlig`i gavdasini deyarli to`ldirib turadi. Bu bo`shliqning o`rtasini orqa o`simta degan parda ajratib turadi. Bu pardada jabra teshiklari -stigmalar joylashadi. Hayvon muskul lentalarini oldindan orqaga qarab qisqartiradi va suvni kloaka sifonidan kuch bilan otib chiqaradi. O`zi oldingi tomonga qarab harakat qiladi.
Salplarning yakka holda va koloniya bo`lib hayot kechiradigan turlari mavjud. Bularda ko`payish navbatlashib turadi. Jinssiz ko`payishda yakka salp gavdasining orqa uchida maxsus o`simta - stolon hosil bo`ladi, bu stolondan jinsli qiz individlar ketma-ket kurtaklanib chiqib, zanjirsimon koloniya hosil qiladi. Ular o`z gavda-sining` tuzilishi jihatidan ona individga o`xshaydi, lekin undan maydaligi bilan farq qiladi. Ularning har birida ham tuxumdon, ham urug`don bor. Lekin tuxum va urug` hujayralari bir vaqtda pishib yetilmaydi. Ona individdagi urug`langan tuxumdan yosh iidivid paydo bo`ladi, u o`sib, stolon hosil qiladi va bu sikl yana takrorlanadi.
Salplar sinfi 25 to`rni o`z ichiga olib, ikkita turkumga bo`linadi. Haqiqiy salplar turkumining ba'zi turlarining bo`yi 5-15 sm gacha yetadi.
Bochkalilar (bochenochnik) turkumi uchun polimorf koloniya hosil qilish juda xarakterli bo`lib, koloniyasining uzunligi 30-40 sm gacha yetadi.
Salplar issiq dengiz suvlarida pelagak hayot kechiradi va 200-300 m chuqurlikda yashaydi.
Bu sinf o`z ichiga 60 ga yaqin hayvon turlarini oladi. Appendikulyariyalar suvda erkin suzib yuruvchi mayda hayvonlar bo`lib, gavdasining uzunligi 0,5-3 mm, ba'zi turlari 1-2 sm gacha borishi mumkin. Tashqi ko`rinishiga ko`ra appendikulyariyalar astsidiyalarning lichinkasiga o`xshab ketadi. Ularning xordasi umrbod saqlanib qoladi va atrial bo`shlig`i bo`lmaydi. Halqumining ustida ipsimon nerv tortmasi bor. Nerv tortmasidan dumining oxirigacha boradigan nerv tolasi chi-qadi. Butun dumi bo`ylab naysimon xorda joylashadi. Appendikulyariyalarning haqiqiy pardasi bo`lmaydi. Mantiyaning ektodyermal hujayralari ayirgan moddadan maxsus “uycha” hosil bo`ladi. Bu boshqa pardalilarning tunikasiga mos keladi. Appendikulyariya “uycha”ning ichida dumini tebratib, suvni “uycha”ning oldingi teshigiga qarab haydaydi, suv appendikulyariyaning orqa teshigidan chiqib ketar ekan, hayvonni oldinga qarab itaradi. 4-20 soat ichida “uycha” ifloslanadi. Bu yerda hayvon dumi bilan urib, “uycha” devorini teshadi va “uycha”dan chiqadi. Mantiyaning ektodyermal hujayralari yana shilimshiq parda ishlab chiqa boshlaydi. Natijada, 1-1,5 soat ichida hayvon yangi “uycha” yasaydi.
Appendikulyariyalar neotenik guruh hayvonlar bo`lib, lichinkalik davrida ko`payish qobiliyatiga ega, evolyutsiya jarayonida yetuklik davrini yo`qotgan bo`lishi mumkin.
Appendikulyariyalar deyarli barcha dengiz va okeanlarda tarqalgan.