Mundarija : N

xromosomalar deb ataladi. Somatik hujayraning xromosoma to‘plamidagi har bir xromosoma o‘z juftiga ega va juft xromosomalar
(yoki diploid) deb ataladi. Diploid to‘plam 2n bilan
belgilanadi. Jinsiy hujayralarga juft gomologik xromosomalardan
faqat bittasi o‘tadi, shuning uchun gametaning xromosoma to‘plami
toq (yoki gaploid) deyiladi.
Hujayraning bo‘linishi tugagandan so‘ng, xromosomalar
despirallashadi,
ya’ni yoyiladi va yangidan hosil bo‘lgan yosh
hujayralarning yadrolarida yana xromatinning donachalari yoki
yupqa to‘rlari ko‘rina boshlaydi.
Yadrocha – faqat interfaza holatidagi hujayralarda bo‘ladi,
ular mitoz paytida yo‘qolib ketadi. Mitoz tugagach yadrocha yana
paydo bo‘ladi.
Yadrocha yadroning mustaqil tuzilishi emas. U xromosomaning
ribosoma RNK (r-RNK)ni hosil qilishga javob beruvchi qismining
atrofida vujudga keladi. Uning tarkibida juda ko‘p sonli
r-RNK molekulalari uchraydi. Bundan tashqari yadrochada ribosomalar
ham shakllanadi va keyinchalik sitoplazmaga o‘tadi. Shunday
qilib yadrocha – shakllanish darajasi har xil bo‘lgan ribosomalar
va r-RNK ning to‘plamidan iborat. Yadrochalar soni o‘zgaruvchan bo‘lib hujayraning funksional holatiga bog`liqdir. Masalan, rivojlanayotgan tuxum hujayralarida (suyakli baliqlar, amfibiyalarning ovotsitlarida sariqlikning vujudga kelishida) yadrochalar miqdori bir necha marta ko'payadi va bu jarayon tugagandan so‘ng qaytadan kamayadi.

2.3. Yadroning funksiyalari

Yadro asosan quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. Irsiy axborotni saqlash, ko‘paytirish va nasldan-naslga o‘tkazish.
2. Hujayrada sodir bo‘ladigan moddalar almashinuvi jarayonini idora qilish.
Yadroning 1-funksiyasi bilan batafsil tanishib chiqamiz:
Hujayraning hayotiy sikli va bo`inishi. Yangi b o ‘linib hosil
boMgan h ujayra h ay o tid a d ifferen siatsiy a ro ‘y b erad i, u m axsus
faoliyatini bajarishga m oslashadi, funksiyasini o ‘tay d i, qariydi va
n ihoyat o ‘ladi. Bularning barini YADRO nazorat qiladi. H am m a hujayralarda ham yuqoridagi hayot jaray o n ining
barcha bosqichlari ro ‘y berm aydi. S hunday hujayralar guruhi
(populatsiyalari) m avjudki. u hujayralar m u n tazam ravishda boMinib
turish xususiyatiga ega. Bu hujayralarning k etm a-k et boMinib turishi,
b u n d ay hujayralarning hayot siklini h u jayraning boMinish h am d a
boMinishga tayyorlanish davrlariga - m itotik sikliga teng qilib q o ‘yadi.
Shu hujayraning m itotik boMinish u ch u n tayyorlanishi ikki boMinish
oraligM, ya’ni interfaza deb ataladi. H ar b ir hujayradagi interfaza 3
davrni o ‘z ichiga oladi:
1) bo`linishdan keyingi (po stmitotik ), y a’ni sintezdan oldingi
(prisintetik) - birinchi o ‘sish(G1);
2) D N K sintezi ro ‘y beradigan davr (S);
3) s in te z d a n k ey in g i (p o s ts in te tik ) y oki m ito z d a n o ld in g i
(prim itotik) — ikkinchi o ‘sish (G 2) davri.
Interfaza yakunida, o d atd a hujayrada m itotik bo`linish (Л/) ro ‘y
beradi. H ujayraning boMinishga tayyorlanishi (interfaza) va bo`linishi
(m itoz) uning m itotik sikli hisoblanadi.
D e m a k , ayrim h u jay ra lard a h ay o t sikli h u jay ra n in g m ito tik
boMinishida va shu boMinishga tayyorlanish davrlarida ro ‘y beradigan,
uzviy bogMangan m urakkab jaray o n lam in g m ajm uidir.
O rganizm hayoti davom ida ko‘pgina hujayralar alm ashinib turadi.
B u n d an nerv h u jay ra lari m u sta sn o . N erv h u jay ra lari o rg a n iz m
tugM lgandan keyin o ‘sad i, m u rak k a b lash ad i, a m m o q ay ta hosil
boMmaydi, dem ak ularda boMinish hodisasi ro ‘y berm aydi.
O rganizm ning a`zo va to ‘qim alari hujayralar alm ashish jadalligiga
k o ‘ra 3 guruhga boMinadi:
1. H ujayralari o ‘ta alm ashuvchan (m asalan, ichak epiteliysi).
2. Almashinuvchanligi o ‘rtam iyona rivojlangan (m asalan, jigar).
3. Y uksak differensiallashgan va hujayralari alm ash m ay d ig an
(m asalan, nerv hujayralari).
O`ta a lm a sh u v c h a n h u ja y ra la rd a h a y o t sikli q isq a boM adi.
Interfazaning birinchi o ‘sish - (7, davridagi, ya’ni m itozdan keyingi
qiz hujayrasi o ‘z k attalig i, oqsil va R N K m iq d o rig a k o ‘ra o n a
hujayradan farq qiladi. C h u n k i bir o n a hujayradan m itoz natijasida
ikki qiz hujayrasi hosil boMadi. (7, davr hujayrada o ‘sish, oqsillar va
R N K to ‘planishi bilan bo sh lan ad i. Bu jaray o n n atijasida hujayra
o ‘zining shunday m assasiga ega boMib qoladiki, u m itotik siklning
keyingi - S davrining boshlanishini taq o zo etadi. (7, davr m obaynida
D N K y an g i m o le k u la s in i va u n in g s in te z in i, R N K va o q sil
m e ta b o liz m in i t a ’m in lo v c h i fe rm e n tla r sistem asi hosil boMadi.
Energiyaviy alm ashinuvida ishtirok etuvchi ferm entlarning faolligi
ham ortadi. (7, davrda ro ‘y beradigan bu m urakkab jaray o n lar uning
D N K sintezi u ch u n tayyorlanish bosqichi ekanligidan dalolat beradi.
(7, davrning davomiyligi organizm va hujayra xillariga qarab turlichadir
(odatda 9 - 1 0 soat).
M itotik siklning sintetik (5) davri hujayra siklining eng m uhim
bosqichi hisoblanadi. S intetik davrsiz som atik hujayralarda m itoz ro ‘y
b erm a y d i. Bu d av rd a D N K re d u p lik a tsiy asi, y a ’ni yangi D N K
m o lek u lasin in g sin tezi ro ‘y beradi. S dav r so ‘ngida hujayra ikki
m olekula D N K ga ega boMadi (m itoz jaray o n id a hosil boMadigan
h ar b ir qiz hujayrasiga b ir m olekuladan D N K ni taqsim lab berish
u ch u n kobrilgan tayyorlanish ro ‘y beradi). Shu davrda D N K m olekulasining
sintezi bilan b ir q atorda, hujayra sitoplazm asida gistonlarning
sintezi va ularning yadroga siljib D N K bilan q o ‘shilishi (nukleogistonlarning
hosil boMishi) sodir boMadi. B ulardan tashqari m itoz uchun
kerakli oqsillarning G2 davrda sintezlanishini ta ’m inlovchi r-R N K
sintezi ham S davrda kechadi. S intetik davrda hujayra organoidlari
ham ortadi. S davr 7—8 soat davom etadi.
Postsintetik (prem itotik) - (72 davrda R N K va boMinish jarayonini
ta ’m inlovchi o qsillar sin tezlan ad i (ayniqsa, boMinish dukini hosil
qiluvchi oqsillarning sintezlanishi diqqatga sazovordir). Bu davrning
davom etishi a ’zo va to ‘q im a xillariga,organizm turlariga bogMiq
boMib, 5 - 6 soat davom etadi.
Hujayra interfaza davrida ((/,, S v a G2 holatlarda) yuqorida bayon
etilganday o ‘zini ko‘paytirish (m itoz) gagina qaratilgan jaray o n bilan
«band» boMsa, o ‘z in in g ixtiso slash g an fao liy atin i q a c h o n , y a ’ni
in terfazan in g qaysi d avrida bajaradi degan o ‘rinli savol tugMladi.
H ujayra b irin -k e tin boM inaversa, u n in g ixtisoslashishi va m axsus
fao liy atn i bajarishga in terfa zan in g shu uch d av rin in g b iro rtasid a
im koniyat darajasi cheklangan boMadi. U shbu m itotik siklda ro ‘y
bergan barcha jarayonlar hujayraning «shaxsan» o ‘zi uchun xos boMgan
biosintetik jaray o n d ir. S huning u ch u n ham bu jarayon autosintetik