Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

[W]ga ko’ra [WPm - WPm] turlari: a) bir xil W li qurilmalar. WPm - WPm ning bu turi bir necha kO’rinishda bO’ladi:
1a) [W] lari bir xil so’zdan: Siz so’zlamasangiz, men sO’zlamoqchi edim. (A.Qod.);
1b) [W] lari bir xil turkumdan: Endi ortiq turma, tinch o’tir. (A.Qod.).
2a) har xil [W] li qurilma. Bunda [W] lar turli turkumga oid so’z bilan ifodalanadi: 1.Yoki mening ko’nglim hamma vaqt yosh, yoki senga chiroy umrbod yo’ldosh. (M. Bob.) 2. Yana nima balo ismlari bor, tilim ham kelishmaydi. (Oyb.)
[Pm]ga ko’ra [WPm + WPm] turlari:
a) bir xil [Pm] li qurilmalar: Xotinim bordi, keldi. («Musht.»);
b) har xil [Pm] li qurilmalar: Qaraysanmi, qaray qolgin. («Musht.»)
Demak, gap markazini shakllantirishda muhim rol o’ynaydigan [Pm] qo’shma gap tarkibidagi sodda gapda bir xil ham, har xil ham bo’lishi mumkin. Shunday hol ham bo’ladiki, [Pm] umumiy – bitta bo’lishi ham mumkin. Bunda endi qo’shma gap emas, balki uyushgan gap vujudga keladi. Ma’lumki, [WPm+ WPm] qolipida [Pm] tarkibi har xil bo’lgan hollarda o’zbek tilining tabiati uni qavsdan chiqarish imkonini beradi. Chunki o’zbek, umuman, turkiy tillarda, bir necha so’zlar uyushganda umumiy shakl oxirgi so’z tarkibida kelishi qonuniyatiga tayansak, bunday gaplarning qolipi [(W, W) Pm] ko’rinishida bo’ladi. Misollar: 1. Kelgan, ketgan edim. 2. Men O’qigan, yozgan edim.
Kesimlarning har biriga ega qo’yilishi bilan ular uyushgan gapga aylanadi:1. Men kelgan, Jamshid ketgan edi. 2. Men o’qigan, sen yozgan eding.
Har bir kesimni shakllantirish bilan uyushgan gap qo’shma gapga aylanadi: 1. Men kelgan edim, Jamshid ketgan edi. 2. Men o’qigan edim, sen yozgan eding.
Susbtansional tilshunoslik uqtirishicha, har bir lisoniy birlik ongimizda ma’lum bir shakl va mazmunning barqaror yaxlitligi sifatida yashaydi va xususiy hodisa sifatida nutqqa chiqadi. Bu nutqiy ko’rinish behisob miqdorga ega. Biroq ular bilan lisoniy birlik (umumiylik) orasida tipik ko’rinish mavjud bo’ladi. Yuqoridagi [WPm - WPm] tipik ko’rinish [WPm, WPm], [WPm → WPm] va [WPm↔WPm] oraliq ko’rinishlari orqali nutqiy gapga aylanadi.