Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

4-BO‘LIM


YIG’IQ GAP


Tayanch tushunchalar


Yig’iq gap, ixcham gap, substansional yondashuv, [WP_m], [WP], [E-P], aktual bo’linish


Yig’iq gap va ixcham gap atamalari haqida. Yig’iq gap atamasini o’zbek tilshunosligiga dastlab tilshunos A.G’ulomov¹ kiritgan va unga mufassal ta’rif bergan. A.G’ulomov ta’limotida yig’iq gap, yuqorida ta’kidlanganidek, ega va kesimdan iborat bo’lgan sodda gapning bir turi sifatida talqin etiladi. Bunday ega va kesimdan iborat sodda gaplar ikki tarkibli sodda gapning eng xarakterli tipi ekanligi ko’rsatib o’tiladi². Tilshunoslar O.Azizov³, M.Mirzayev, S.Usmonov, I.Rasulov⁴, G’.Abdurahmonov⁵, N.Mahmudov, A.Nurmonovlarning asarlarida⁶ ham yig’iq gap atamasi ega va kesimdan iborat gap yoki faqat bosh bo’laklardangina tuzilgan gap sifatida talqin etiladi. Faqat kesimdangina iborat bo’lgan gaplar nazardan chetda qoladi. Faqat so’nggi asr so’ngida bunday gaplar ixcham gap atamasi ostida berila boshladi.
Ixcham gap atamasi dastlab o’rta ta’lim darslik va dasturlarida aks etdi. Shu asosda ilmiy talqinlarda ham uchray boshladi. Gap ilmiy termin va tushuncha haqida ketayotgan ekan, uning ildizlari xususida so’z yuritishda mazkur manbalarni chetlab o’tib bo’lmaydi. Shuning uchun ma’lum darajada noqulaylik tug’dirsa-da, fikrlarni ilmiy manba emas, balki metodik manbalardan boshlashga to’g’ri keladi. Aytish lozimki, har qanday hodisa serqirra bo’lganligi sababli bunda tushunchaning o’qitilishi haqidagi emas, balki ilmiy iste’molga kirib kelishi xususidagi jihatlariga tayanamiz. Holbuki, manbaning tabiati emas, balki ilmga beradigan dalillari va asoslari muhimdir. UO’T DTS asosidagi dasturga muvofiq yaratilgan 5-sinf ona tili darsligidan “Kesim. Ixcham gap” ⁷ mavzulari o’rin olganligi fikrimiz dalilidir. Ammo “Ixcham gap” mavzusi 1999 yilgacha amalda bo’lgan darsliklarda berilmagan edi. Chunki istiqlolgacha oliy va o’rta ta’lim muassasalarida o’zbek tilining gap qurilishi [ega-kesim] tarzida o’qitib kelindi. O’zbek tilshunosligida gap talqinining [ega-kesim] ko’rinishidan [kesim] modeliga o’tishi darsliklarda yangi “Ixcham gap” mavzusining paydo bo’lishiga sabab bo’ldi.
“Ixcham gap” mavzusi ostida faqat kesimdan iborat bo’lgan gaplar talqin etilib, ular sodda yig’iq gap tarkibiga kiritilmadi. Ammo “Sodda yig’iq gap” mavzusida Oldim. Ko’rgansiz. Uchuvchi bo’ladi. Sinfdoshimiz. Yozgansiz¹. (H.Ne’matov, A.Fulomov, M.Qodirov, M.Abduraimova. Ona tili. 5-sinf. 14-bet, 28-mashq.) kabi misollar ham keltirildi. Zotan, xuddi shu darslikda sodda yig’iq gapga “faqat ega va kesimdan iborat bo’lgan gaplar” deb ta’rif berilgan edi. Shu tariqa ixcham gap atamasi ostida o’rganiladigan hodisa bilan yig’iq gap atamasi anglatadigan tushunchalarni farqlashda chalkashliklar vujudga keldi.
Ko’rinadiki, gapga formal-funksional yondashuv omili asosida ta’lim mazmuniga kiritilgan ixcham gap atamasi o’zbek tilining substansional mohiyatini o’zida aks ettiruvchi hodisa bo’lsa, yig’iq gap atamasini saqlash maqsadida yangi ixcham gap atamasining olinishi dastur va darslik mualliflarining an’anaviy sintaktik nazariya qoliplarini buzishga jur’at etolmaganligidan dalolat beradi.
Mazkur mualliflarning 8-sinf uchun “Ona tili” darsligida ixcham gap atamasi mutlaqo ishlatilmaydi va yoyiq gapga “gap tarkibida ikkinchi darajali bo’laklaridan birortasi ishtirok etsa, bunday gap yoyiq gap deyiladi”,² - degan ta’rif berildi. Bu esa zimdan yig’iq gap ega va kesimdangina iborat gap deb tushunilganligidan dalolat beradi. Nazarimizda, mualliflarning ixcham gap atamasini ta’lim mazmuniga olib kirishi bu borada oldinga qo’yilgan bir qadam bo’lsa, yig’iq gap atamasining avvalgi mohiyati nuqtai nazaridan saqlanishi orqaga tashlangan birinchi, 8-sinf darsligida ixcham gap atamasining chiqarilishi va yig’iq gapning eskicha talqinini qoldirish ikkinchi qadam deyish mumkin.
Ona tili darsliklarining yangi avlodini yaratish, uning mazmuni va uslubini takomillashtirish davom etdi. Xususan, darsliklarda sintaktik bilimlar silsilasini berishda ham bu yaqqol ko’zga tashlanadi. Shu o’rinda N.Mahmudov va A.Nurmonovlarning 5-sinf ona tili darsligida Kesim. Sodda yig’iq va sodda yoyiq gaplar mavzusiga berilgan ta’riflarga to’xtalish lozim. Unda «Shaxs-son ma’nolarini ifodalab, nima qil(-di, -yapti va boshq.)?, nima bo’l(-di, -yapti va boshq.)?, kimdir?, nimadir?, qayerdir? so’roqlariga javob bo’luvchi mustaqil so’zlar gapda kesim vazifasini bajaradi. Kesim gapning mazmuniy markazidir. U boshqa bo’laklarsiz ham gap bo’la oladi», - deyiladi va Yaxshimisiz? Keldi¹ kabi misollar keltiriladi. Shuningdek, kesim qanday mustaqil so’zlar orqali ifodalanishiga ko’ra ikki xil bo’lishi, fe’l orqali ifodalanib, nima qilmoq? nima bo’lmoq? so’roqlariga javob bo’luvchi kesimlar fe’l kesim, fe’ldan boshqa so’zlar orqali (ot, sifat, son, ravish, olmosh) ifodalanib, kim? nima? qanday? so’roqlariga javob bo’luvchi kesimlar ot kesim sanalishi uqtiriladi hamda «faqat kesimdan iborat bo’lgan gap yig’iq gap hisoblanadi. Masalan: Kuz. Qara. Kesimning boshqa bo’laklar bilan kengayishidan hosil bo’lgan gap yoyiq gap deyiladi. Masalan: Men uni ko’rdim”² kabi misollar keltiriladi. Ammo barcha ta’rif va misollarda ixcham gap atamasi chetlab o’tiladi va umuman ishlatilmaydi.