Mumtatsiyalarning evolyutsiyasidagi ahamiyati

Gen mutatsiyalarining ahamiyati
Ko’pchilik mutantlar asl-yovvoyi tipida hayotga moslashishi zaif bo’lib, tabiiy tanlashda halok bo’ladi. Seleksiya va evolyutsiya uchun mutantlarning qulay vaqt neytral o’zgarishlariga ega bo’lgan oz qismigina ahamiyatga ega.
Seleksioner populyatsiyada hosil qiluvchi to’qimaga ta’sir qiluvchi har bir mutatsiya, keyingi avlodlarga o’tadi. Shuning uchun odam o’zini mutatsiyaga olib keluvchi noqulay o’zgarishlardan asrashi kerak. Qanday qilib odamlarda mutatsiyalarni chegaralash mumkin? Buning uchun tashqi mutagen omillar ta’sirini kamaytirish lozim. Masalan, ortiqcha rentgenodiagnostika muolajalaridan chegaralanish lozim, nurlanishdan himoya qilinish kerak, dorilarni qo’zg’atuvchi narkotik vositalarni bolalik va yoshlik davrida shifokor tavsiyasi bilangina iste’mol qilish kerak. Ota-onaning mutatsiyaga uchrash darajasi yuqori bo’lsa, bu paytda kam farzand ko’rish tavsiya etiladi. Mutatsiyaga uchragan farzandlar juda yosh yoki yoshi o’tgan ota-onalardan tug’ilish ehtimoli katta, mutatsiyalarning o’rtacha chastotasi 3035 yoshdan keyin oshib boradi.
Mutatsiyaga ko’pincha pisand qilmaslik natijasida yangi avlodda yuzaga chiqadi. Mutatsiya ko’p holda faqat bitta somatik hujayrani yoki to’qimaning kichik sektorini egallaydi. Jinsiy hujayra mutatsiydagi defekt, agarda zigotada ikkita bir xil mutant allellar birlashganida, mutant geni namoyon etiladi.
Mutatsiyalar chastotasi
Alohida gening mutatsiyasi juda ham kam uchraydigan holatdir. Odamda o’rtacha alohida bir gen 0,00005 chastotasi bilan avlodda mutatsiyaga uchraydi. Lekin genlar juda ko’p (odamda, bir necha 100000 ta) shuning uchun u yoki bu mutatsiyaning yuzaga chiqishi ehtimoli ko’pdir. Drozofillarda 5% gametalar mutatsiyaga uchragan bo’lishi aniqlangan.
Mutatsion jarayonning muhit sharoitiga bog’liqligini eksperimental usul bilan hosil qilish mumkin. Mutatsiyalar spontan va indusirlashgan xillarga bo’linadi. Spontan mutatsiyalar deb, ma’lum bo’lmagan tabiiy omillar natijasida hosil bo’lgan mutatsiyalarga aytiladi. Indusirlashgan mutatsiyalar maxsus mutatsiya jarayonini kuchaytishga yo’naltirilgan ta’sir bilan chaqirilgan mutatsiyadir.
Mutagen effektini indusirlash xususiyatiga ega omilar mutagen deyiladi. Mutagen omillarga: ximik tuzilmalar va ion ratsiyasining turlari kiradi.
Eksperemental yordamida mutagen ta’sirli ximik moddalarga formalin. Etilenimin, iplit va boshqa yuzlab ximik birikmalar kiradi. Laboratoriya sharoitida radiatsion mutagenezini rentgen nurlar yordamida olinadi. Radiaktiv nurlanish turlariga gamma-nurlar kiritiladi. Seleksiya amaliyotida mutagen omillar keng qo’llaniladi, chunki ular suniy tanlovdagi material uchun keng mutatsiyalar spektridir.
Spontan mutatsiyalarda eksperementdagidek mutagen omillar sababchidir. Keyingi vaqtda viruslarning mutagen ahamiyati ham aniqlanadi. Spontan hosil bo’luvchi mutatsiyalar-tabiiy tanlashning materialidir. Agarda mutatsiya gametalar rivojlanadigan jinsiy hujayrlarda ro’y bersa, yangi belgi yaqin kelajakda paydo bo’ladigan avlodida yuzaga chiqadi. Tekshiruvlar shuni ko’rsatadiki, ko’pchilik mutatsiyalar organizm uchun zararlidir. Bu organizmdagi hamma organlar funksiyasi o’zaro va tashqi muhit bilan yaxshi balanslashganligi bilan tushuntiriladi. Mavjud tenglikni buzilishi organizmni hayot faoliyatining susayishiga yoki o’limiga olib keladi. Hayot faoliyatini susaytiruvchi mutatsiylarni semletal yoki yarimletal deyiladi. Hayot faoliyatiga zid mutatsiyalar letal (o’lim) deyiladi. Lekin mutatsiyalarning ma’lum qismi organizm uchun foydali bo’ladi. Bunday mutatsiyalar evolyutsiya uchun, shuningdek seleksiyada uy hayvonlarining qimmatli tur va madaniy o’simliklarni yetishtirishda katta ahamiyatga ega.