1.3. Мулътимодал транспорт ташувларини ташкил этишнинг меъёрий асослари Ташишга талабнома. Ташишга бўлган зарурат махсус хужжат, яъни юкларни қабул қилиш ва топшириш талабномаси орқали расмийлаштирилади. Ташиш шартномасига қўшимча юк ташишнинг ойлик режасини тузиш автотранспорт корхоналари ва мижозлар учун мажбурийдир. Ташишдан олдин (1-2кун) мижозлар белгиланган шакилда талабнома беришлари лозим. Бундай талабнома тезкор режалаштириш ҳужжати ҳисобланади. Юкларни ташишга қабул қилиш. Автотранспортда марказлаштирилган усулда юк ташишда белгиланган шартномага асосан юкни автомобил ҳайдовчиси, марказлаштирилмаган усулда эса мижознинг вакили(експидитор) қабул қилиб олади.
Ташиладиган юкларни юк жўнатувчилар олдиндан топширишга тайёрлаб қўйишлари лозим. Масалан упокўвкада ташилувчи юклар юк турига мос бўлмаган таралар жойлаштирилади. Тортилиши лозим юклар жойлари сони
Юк баҳоси. Бузулганликда ёкиё`қотилганликда моддий жавобгарлик миқдорини аниқлаш учун жўнатилувчи бази юклар (пул бирлигида) баҳоланади.Бунда белгиланган баҳо тавар нархидан (ҳужжатда кўрсатилган) ортиқ бўлмаслиги керак.Баҳоси кам бўлган юкларга (қум, шағал, майдаланган тош, тупроқ ва бошқа) баҳо белгилаш одата тадбиқ этилмайди.
Юкни топшириш.Тошилган юк эгасига жойларда топширилиши зарур.Бунда юк расмийлаштирилган тавар-транспорт ҳужжатида кўрсатилган манзилга келтирилади.Кимнинг манзилига юк жўнатилган бўлса, ўша ташкилот юкни қабул қилишдан бош торта олмайди. Бази ҳолларда жўнатувчи огохлантирилиб, юкни бошқа манзилга ҳам жўнатиш ҳам мумкин.
Табиий хусусиятига кўра юклар вазнининг камайиши Ҳар қандай эхтиёт корлик чора-тадбирлари кўрилишига қарамай, ташиш жараёнида ортиш-тушириш оператяларида, омборларда сақлашда юклар вазнинг маълум қисми табиий хусусиятларига кўра камаяди. Юклар вазнинг табиий хусусиятига кўра ё`қолиши дейилганда ташишга ёки сақлашга жавобгар шахсларнинг ихтиёрига боғлиқ бўлмаган ҳолда юклар бошланғич оғирлигини ё`қотилиши тушинилади.Табиий ё`қотишлар амалда юкларнинг табиий қурий бориши , оқиб камайиши, сочилиши, увоқланиши ва бошқа сабабларга кўра бўлади.
Ташиш ҳажмига кўра юк ташишни ташкил этишнинг қуйдаги тамоиллари бўлиши мумкин: бир турли жуда кўп ҳажимдаги юкларни ташиш; бир турли юкларни нисбий кўп миқдорда ташиш; кам миқдорли юкларни йғиб ташиш.
Бир турли жуда кўп ҳажимда юкларни ташишда бир турли юкларни кўп миқдорда ташиш тушинилади. Бундай ташислар юк оқимининг тузилиши, миқдори ва йўналишининг барқарорлиги билан характерлидир. Бундай ташисларда, иложи борича, бир турдаги ва иш унуми юқори транспорт воситаларини ишлатиш мақсадга мувофиқ.
Бир турдаги юкларни нисбий кўп миқдорда ташишда ҳар хил турли ва модделли юк ташиш транспорт воситаларидан фойдаланилади. Бундай ташишлар ортиш-тушириш жойларининг тез-тез ўзгариб туриши ҳамда юк оқимларининг ўзгарувчанлиги билан характерлидир.
Кам миқдорли юкларни ташишда жўнатувчилар ва қабул қилувчиларнинг майда ҳажимдаги юкларни ташилади ҳамда аҳолининг маиший эҳтиёжлари қондирилади. Бундай ташишлар транспорт воситаларида бир пайтнинг ўзида бир неча хил юклар ташилиши, баъзида эса уларни ортиш-тушириш жойлари ҳар хил жойдалиги билан характерлидир.
Ташкилий жиҳатдан юклар юмумфойдаланиш автотранспортида ва бошқармаларга тегишли автотранспортда ташишга бўлинади. Биринчи турдаги ташишлар саноат, қишлоқ хўжалиги, қурилиш савдо-сотиқ саҳаларида ҳамда коммунал хўжалик,аҳолининг маиший хизмати талабаларини қондиришга қаратилгандир. Иккинчи турдаги ташишлар эса халқ хўжалигининг аниқ бир бошқармасининг юк ташиш
Ташишни ташкил этишда унинг бир маромдаги ва ўз вақтида бажарилишига ҳамда юкларнинг миқдори ва сифатли сақланишига, техника, материаллар ва пул харажатлари энг кам бўлишига, юқори даражали тежамкорлик ва таннархи энг арзон бўлишга этиборни жалб этиш лозим. Белгиланган миқдордаги ташиш ҳажмини бажариш учун зарур бўлган транспорт воситалари ва бошқа ҳар хил қурилмалар сони минимал миқдорда ва улар унимдорлиги максимал бўлишини таъминлаш керак.
Юк ташишни оқилона ташкил эиш учун ўз вақтида ишлаб чиқилган ва вақти белгиланган режа зарур.Бундай режани ишлаб чиқига алоқадор мижозлар кенг жалб этилиши зарур. Бунда транспорт воситаларининг линиядаги иши меъёрли бўлишига ҳамда ортиш-тушириш оператсиялари ўз вақтида бжарилишига эришиш лозим.
Автотранспорт саройи ва мижозларнинг ўзаро муносабатлари белгиланган топшириқни бажаришда ўзаро манфатдорлик мативатсия асосида бўлишини таъминлаш, уни амалга оширишда эса муайян шарнома ва айрим келишувларга таяниш керак.
Юкларни ўз вақтида этказиб бериш мижозларни юкларини жўнатишга ва қабул этишга бўлган талабларни ўз вақтида қондириш билан чамбарчас боғлик. Масалан , сабзавот маҳсулотларини уларни сақлаш жойларига ва бошқа жойларга ташиш йилнинг муайян фаслида бажарилади. Бундай шартни бажармасликин уларни бузилишига олиб келади.Ташишни ўз вақтида бажариш шартнома ёки режада кўзда тутилади.
Ташишни ўз вақтида бажариш юклар характери билан боғлиқ бўлиб, у амалда юкни жўнатиш жойидан этказиб бериш жойигача сарифланган муайян вақт билан аниқланади. Бу вақтда жўнатиш жойидаги ортишни кутиш,ва тушриш жойидаги юк эгасига топсиришгача бўлган кутиш вақтлари ҳам назарда тутилди.
Юк ўз эгаларин бузилтирмасдан, заҳмат этказмай ва миқдорран камайтирилмай этказилиши лозим. Автотранспорт корхоналари ташиш жарёнида юкларни тўла-тўкис ва сифатини пасайтирмай ташиб беришга тўла жавоб берадилар. Агар юклар қисман ёки тўла миқдорда йўқотилса ҳамда уларнинг сифати бузилса, юкни эгасига топширишда тегишли далолатнома тузилади. Бунда автотранспорт корхоналари мижозга этказилган зарарни тўлиқ қоплаши лозим. Бундай жарима миқдори тавар баҳосини камайиши ёки камомад миқдорида, аммо товарнинг ҳужжатида кўрсатилган нархидан баланд бўлмаслиги керак.
Оммавийлашган ва юк оқими интенсивлиги доимий бўлган пунктлараро жўнатишлар, ташишни бажарадиган махсус гурухдаги автомобиллар билан ташкил этиш максадга мувофиқ хисобланади. Оммавий юк айланиши, юклаш тушириш пунктларида қўзгалмас ёки қомплекс миханизатсияли ташиш жараёнини ташкил этиш имконини беради.
Айрим холатларда юк қабул қилувчи пунқтларда кўп бўлмаган юкларни қабул қилади. Масалан: мактаб буфетларга, майда сотув дўканларга [нон, сут, гўшт ва бошқа] моддий иш ташишлар [белёни химиявий тозалашга, буйрутма бўйича озиқ-овкақ таварларини таркатиш, туманларга халқ истемол моллари юкларини ташиш ва бошқалар
Марказлаштирилган ташиш тушунчаси шуки, транспорт ташкилоти юкларни юк жунатувчи буюртмасига биноан барча истеъмолчиларга йетказади. Марказлашган ташишлардаги транспорт жараёнида тамонларнинг ўзаро муомилалари қуйидагича таксимланади:
