|
MAVZU 5. MENEJMENTDA TIZIMLI-VAZIYATLI YONDASHUV.
1.
Sistema tugrisida tushuncha va ularning klassifikasiyasi
2.
Uzbekiston Respublikasi Iktisodiyoti bir butun ijtimoiy-iktisodiy tizim sifatida.
3.
Menejmentda tizimli yondashuv.
4.
Menejmentda vaziyatli yondashuv.
5.1. Tizimlar tugrisida tushuncha va ular klassifikasiyasi.
Moddiy dunyo juda kup tizimdan tashkil topgan. Tizim - «sistema» suzi grekcha bulib
konuniy jixatdan bir-biriga boglangan kuplab unsurlarning ma‘lum bir yaxlitligini
ifodalaydi. Unsurlar - murakkab yaxlit narsaning tarkibiy kismidir.
Tizim nuktai nazaridan karalganda ishlab chikarish axborot alokalari bilan birlashsa
kibernetika tizimini tashkil etadi. Tizim unga kiruvchi va narsalarda ifodalanuvchi
moddalar sifati va xolati bilan xarakterlanadi, boshka tizimlar bilan uzaro ta‘sir natijasida
mavjud buladi, ya‘ni doimo xarakatchan, uzgaruvchan xususiyatga egadir.
Xarakat - bu materiyaning mavjud bulish usulidir. Dunyoda xarakatsiz materiya va
materiyasiz xarakat mavjud emas. Xarakat faoliyat, energiyani ifodalaydi.
Bizni urab turgan tabiat ma‘lum tizimni yoki birikmani, jismlar boglikligini tashkil etadi,
bu yerda jism deyilganda barcha moddiy xakikat, yulduzlardan tortib atomlar, efir
zarrachalarigacha tushuniladi.
Demak tizim - bu jismlarning tabiatini belgilovchi tarkibiy unsurlardan tashkil topgan
birikmasidan iborat.
Bogliklik - obyektiv dunyoning eng muxim xususiyatlaridan biridir. Boglik mavjudligi
tufoyli dunyo xodisalarining betartib yigindisi emas, balki konuniy xarakat jarayonidan
iboratdir.
Tizimlar turli shakllarga egabuladi. Turli-tuman bulishiga karamay, ularni shartli ravishda
kuyidagi turlarga ajratish mumkin: texnikaviy, texnologik, biologik, tashkiliy, iktisodiy va
ijtimoiy tizimlar.
Tizimning xar bir turi uzining anik vazifalariga ega:
texnikaviy tizim, uskunalar majmuining uzaro boglik yigindisidan, shu jumladan
orgtexnika, EXMdan iborat (bu korxonaning ishlab chikarish kuvvatlaridir);
texnologik tizim konun-koida, meyor, standartlar yigindisi, marketing xizmatidan
iborat;
tashkiliy tizim ishlab chikarish jarayonni amalga oshirish, mexnat resurslaridan makbul
ravishda foydalanish, boshkaruv tashkiliy tizimlarini yaratish uchun imkon beradi;
Texnikaviy, texnologik va tashkiliy tizimlar birgalikda iktisodiyotni boshkarishning
tashkiliy-texnikaviy jixatlarini ta‘minlaydi.
Xalk xujaligining iktisodiy tizimi xam ishlab chikarish, xam ayirboshlashda yuz
beruvchi barcha xujalik, moliyaviy, tashkiliy jarayonlar birligini ifodalaydi. Iktisodiy tizim
153
boshkaruv tizimini kayta kurishda uzluksiz va maksadli jarayonni aks ettirib, barcha
boshka tizimlar faoliyati samaradorligiga katta ta‘sir kursatadi. Shu bilan birga, boshka
tizimlar xam iktisodiy tizimga uz ta‘sirini utkazishi mumkin. (masalan, ijtimoiy tizim).
ijtimoiy tizim iktisodiy tizim bilan birga iktisodiyot maksadlarini belgilaydi,
boshkaruvning tamoyil va uslublarini shakllantiradi, ya‘ni iktisodiyotni boshkarishning
ijtimoiy-iktisodiy jixatlarini ifodalaydi. Xozirgi davrda iktisodiyotda ijtimoiy uzgarishlar
amalga oshishi, boshkaruvda demokratiyaning asoslari kengayishi, xamkorlikning yangi
shakllari yaratilishi, bozor munosabatlariga utilishi, butun xalk xujaligi tarkibi kayta
kurilishi bilan boglik ravishda ijtimoiy tizim axamiyati ortib bormokda.
Ґar bir tizim unsurlari doimo uzaro ta‘sir ostida bulib, bu jarayon tizim unsurlari urtasidagi
bogliklik vositasida ifodalanadi. Shunday kilib, unsr- bu xar bir tizim tarkibini tashkil
etuvchi kismdir. Texnikaviy tizim unsrlari urtasidagi bogliklik moddiydir, masalan,
avtomobil dvigateliningkrivoshin-shatunli mexanizmi moddiy jixatdan bir-biri bilan
boglik turli kismlardan iboratdir. Ijtimoiy-iktisodiy tizim unsurlari urtasidagi bogliklik
axborot alokalaridir. Axborot tizimi sifatida urganiluvchi ishlab chikarish murakkab
ijtimoi-iktisodiy tizimdir.
Inson eng muxim va faol unsur bulgan ijtimoiy-iktisodiy tizim asosini ijtimoiy, jamoa,
shaxsiy manfaatlar: siyosiy, iktisodiy, ijtimoiy, xukukiy, mexnat manfaatlari tashkil etadi.
Ijtimoiy iktisodiy tizimi ikki mustakil kichiktizim - boshkariladigan va boshkariluvchi
tizimlardan tashkil topgan. Kichik tizim - bu umumiy tizimning anik belgilari buyicha
ajralib turuvchi, uziga xos xususiyatlarga ega, tizimning boshka unsurlari bilan boglik
kismdir. Kichik tizimni butun tizim kulami va tarkibiga boglik ravishda mustakil tizim
sifatida xam urganish mumkin.
Agar korxonani yaxlit tizim sifatida taxlil etsak, u kichik tizimlar va unsurlari yigindisidan
iboratligini kuramiz:
Demak, boshkariladigan tizim bir vaktning uzida boshkaruvchi tiim xam bulishi mumkin.
Boshkaruvchi tizimga korxona, konsernlarning boshkaruv jarayonini, ya‘ni kishilar
jamoasida ochik maksadda karatilgan ta‘sir etish jarayonini ta‘minlovchi unsur va kichik
tizimlari kiradi. Boshkariladigan tizimga korxona konsernlarning bevosita moddiy
boyliklar yaratish va xizmat kursatish jarayonini ta‘minlovchi unsur va kichik tizimlari
kiradi.
Assosatsiya yoki
vazirlik
tizimi
Konsern, kushma
korxonalar
kichik tizim
Korxona
unsur
Korxona
tizim
Sex
kichik tizim
Bulinma
unsur
154
Moddiy tizim sifatida urganiladigan ishlab chikarish ishlab chikarish vositalari,
sheningdek, mexnat predmetlarini tayyor maxsulotga aylantiruvchi ishlab chikarish
jarayonlari yigindisidan iborat.
Iktisodiyotni boshkarish boshkaruv obyekti va subyektdan iborat yaxlit tizimni ifodalaydi.
Boshkaruvchi
ta‘siri
aks ta‘sir
Subyekt boshkaruv maksudlarini aniklaydi va boshkaruv obyektiga bir maksadga
yunaltirilgan ta‘sir kiladi, shuningdek, uzaro ta‘sir natijalariga baxo beradi (boshkaruvchi
ta‘sir). Obyekt uziga utkazilgan boshkaruvchi ta‘sirini kabul kiladi va boshkaruv
subyektiga natijalar xakida axborot beradi (aks ta‘sir).
Iktisodiyotni boshkarishda boshkaruv obyektlari - bevosita ishlab chikarish jamoalari va
aloxida ishlovchilardir. Ular mexnat faoliyati natijasida ishlab chikarish moddiy unsurlari,
mexnat kurollari va predmetlariga ta‘sir etiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
