|
5. Mülkiyyətin formaları və onların təsnifatı.
İnsan cəmiyyətinin bütün inkişaf dövrlərində, bütün ictimai-iqtisadi formasiyalarda mülkiyyətin müyyən tipi və ona uyğun gələn formaları olmuşdur.
Mülkiyyətin iki əsas tipi məlumdur: 1. İctimai mülkiyyət tipi; 2. Xüsusi mülkiyyət tipi.
İctimai mülkiyyət tipinin də iki forması vardır: 1. İcma mülkiyyəti; 2. Sosialist ictimai mülkiyyəti – bu, geniş mənada dövlətə məxsus olan mülkiyyət formasıdır. Koooperativ mülkiyyəti də ictimai mülkiyyətdir. Müasir ədəbiyyatda dövlətlərə məxsus olan mülkiyyət də ictimai mülkiyyət adlanır.
Xüsusi mülkiyyət tipi. Bu tipin əsas formaları:
Quldar xüsusi mülkiyyət forması – burada istehsal vasitələri və qullar üzərində quldarların şəriksiz mülkiyyəti mövcud olur.
Feodal torpaq mülkiyyəti forması – burada torpaq üzərində feodalın tam, təhkimli kəndli üzərində natamam mülkiyyəti mövcud olur.
Kapitalist xüsusi mülkiyyət forması. Burada istehsalın bütün maddi amilləri üzərində xüsusi kapitalist mülkiyyətidir. İş qüvvəsinini sahibi olan işçi isə öz qüvvəsinin mülkiyyətçisidir.
Hər mülkiyyət tipinə uyğun olan digər forma və növlər də vardır.
Hər bir iqtisadi sistemdə əsas, aparıcı mülkiyyət forması vardır. Hər bir mülkiyyət formasına əsaslanan təsərrüfat formaları da yaranır və fəaliyyət göstərir. Təkrar olmasın deyə mülkiyyətin forması ilə təsərrüfatın formasını bir yerdə şərh edəcəyik.
I. Fərdi mülkiyyət forması – bu mülkiyyətin sahibləri əsasən xırda əmtəə istehsalçılarıdır və istehsal şəxsi əməyə əsaslanır (sənətkarlar, xırda kəndli təsərrüfatları, xırda xidmət obyektləri);
II. Xüsusi mülkiyyət forması – bunun əsasında xüsusi sahibkarlıq təsərrüfatları yaranır. Yaradılmış müəssisələr kiçik, orta, iri ola bilər. Bu təsərrüfatlarda muzdlu əməkdən istifadə olunur. Məqsəd mənfəət əldə etməkdir.
III. Dövlət mülkiyyəti forması – bu bilavasitə dövlətə məxsusdur və onun əsasında dövlət təsərrüfatları yaradılır. Yaradılmış müəssisələr dövlətin təyin etdiyi rəhbərlər tərəfindən idarə olunur. Əldə olunmuş mənfəət dövlət büdcəsinə daxil olur.
IV. Kooperativ mülkiyyət forması – Kooperativlər müəyyən təsərrüfat növü olmaqla ona daxil olan üzvlərin könüllü qoyduqları vəsait hesabına təşkil olunur. Kooperativ əvvəlcədən təsdiq edilmiş nizamnaməyə uyğun idarə olunur, gəlir ədalətli bölüşdürülür. Kooprativ hüquqi şəxsdir.
V. Əmək kollektivlərinin mülkiyyəti. Müəyyən bir müəssisənini bütün əmlakı orada işləyənlərin sahibliyində olur, kollektiv bu əmlaka sərəncam verir, ondan istifadə edir. Müəssisə əmtəə istehsalçısı olur və hüquqi şəxsdir. Kollektivin üzvləri idarə işlərində iştirak edir, gəliri müyyən etdikləri qaydaya uyğun bölürlər, hərə öz payını alır.
VI. Bələdiyyə mülkiyyət forması. Burada söhbət yerli özünüidarə orqanı olan bələdiyyələrin sərəncamında olan mülkiyyətdən gedir. Bələdiyyə mülkiyyəti əsasında müəyyən təsərrüfatlar yaradılır.
VII. Səhmdar cəmiyyəti mülkiyyət forması. Bu mülkiyyətə səhmlərin satılması yolu ilə yaradılmış müəssisələrin mülkiyyəti daxildir. Səhmin sahibi cəmiyyətin əldə etdiyi mənfəətin bölgüsü nəticəsində divident (gəlir) əldə edir. Cəmiyyətin işini ümumi yığıncağın seçdiyi idarə heyəti tənzimləyir.
VIII. Şəxsi mülkiyyət – ailənin şəxsi ehtiyaclarının ödənilməsinə xidmət edən nə varsa hamısını əhatə edir.
IX. Qarışıq mülkiyyət – müxtəlif mülkiyyət sahiblərinin razılaşması əsasında yaradılır. İdarə işləri və qərarların qəbulu mülkiyyət sahiblərinini birgə səyi ilə həyata keçirilir.
X. İntellektual mülkiyyət – intellektual resurslar əsasən elmdə, təhsildə, səhiyyədə, idarəetmədə, kütləvi informasiyada, konstruktur bürolarında və s. sahələrdə mərkəzləşir. 1967-ci ildə Stokholmda “İntellektual mülkiyyət”lə bağlı ümumdünya təşkilatının təsis edilməsi haqqında konvensiya imzalanmışdır. Mülkiyyətin bu forması ilə bağlı hüquqlar da müəyyən edilmişdir: patent hüququ; müəlliflik hüququ və s. intellektual mülkiyyət elmi yaradıcılıq, ədəbiyyat, kəşflər, ixtiralar, layihələr, məlumatlar və s. ilə bağlıdır.
İqtisadi sahədə intellektual mülkiyyətin subyektləri: konstruktor bürosu əməkdaşları, mühəndislər, müəssisə rəhbərləri, menecerlər, ustalar, aqronomlar, zootexniklər və s.-dir.
Bütün bunlarla yanaşı mülkiyyətin çoxsaylı törəmə formaları da vardır. Dini icmalar, könüllü ictimai təşkilatlar və s. törəmə mülkiyyət formalarıdır. Səhmdar, kooperativ, qarışıq mülkiyyətlər də müəyyən mənada törəmədir.
Azərbaycanın keçid dövrü şəraitində yuxarıda göstərilən bütün mülkiyyət formaları vardır.
Mülkiyyət formaları iqtisadi və hüquqi cəhətdən reallaşdırılır.
İqtisadi cəhətdən reallaşdırma o deməkdir ki, mülkiyyət sahibinə gəlir gətirsin, yəni iqtisadi xeyir versin. İqtisadi reallaşdırma gəlir, mənfəət, faiz, renta və s. əldə etməyə imkan yaradır.
Hüquqi cəhətdən reallaşdırma – sahibolma, sərəncamvermə və istifadəetmə, obyektin satılması, icarəyə verilməsi və s. ilə bağlıdır. Bu hallarda qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş normalar, qaydalar əsas götürülür və bütün əməliyyatlar sənədləşdirilib təsdiq edilir.
Müasir dövrdə Azərbaycanda dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi prosesi gedir. Nəticədə mülkiyyətin müxtəlif formaları yaradılır ki, bu da bazar iqtisadiyyatına keçmək üçün obyektiv zərurətdir. Azərbaycan Konstitusiyasında təsbit olunmuş mülkiyyət formaları, dövlət mülkiyyəti, xüsusi mülkiyyət və bələdiyyə mülkiyyətidir.
Müasir dövrdə mülkiyyətin inkişafı sahəsində müəyyən dəyişikliklər baş verir ki, bu da özünü mülkiyyətin fərdiləşməsində, mülkiyyətin difersifikasiyasında, bəzi mülkiyyət formalarının güclənməsində və s. göstərir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
