Muhandislik -geologik tadqiqotlar

bu yerda:  h – Tabiiy namlikda olib tekshirilayotgan namunaning tabiiy va  
bino bosimi ta’siridagi  balandligi, mm.   
h
1
  –  tekshirilayotgan  namunaning  tabiiy  va  bino  bosimi  ta’sirida  
namlangandan keyingi balandligi, mm. 
h
0
  –  tabiiy  namlikda  olib  tekshirilayotgan  namunaning  tabiiy  bosim 
ta’siridagi balandligi, mm. 
S – ning qiymati buyicha jinslar quyidagicha bo’ladi: 
Agar S> 0,01 bo’lsa, cho’kish hodisasiga ega ekanligi va S< 0,01 bo’lsa  –  
amalda cho’kuvchanlik xossasiga ega emasligi aniqlanadi. 
Shuni nazarda tutish lozimki: 
Lyoss  va  lyossimon  jinslardagi  cho’kish  zonasi,  yer  yuzidan  8...10m,  
ba’zan  20...25  m  chuqurlikda  ro’y  berib,  nisbiy  cho’kuvchanlikni  30...40m    ga 
yetadigan butun lyossli jinslar qalinligiga hisoblanmasdan, faqat  yuqori qatlamlari 
uchun hisobga olinadi. 
Cho’kuvchanlikni  asosiy  aniqlovchi  chegaralar  lyossimon  jinslarning 
zichligi va g’ovakligidir. 
Zichlik  qiymati  –  1,7g/sm
3
,  g’ovakligi  esa  –  80%  atrofida  bo’lib,  bular 
ushbu  ko’rsatgichlarning yuqori qiymatlari hisoblanadi. 
Laboratoriya 
sharoitida 
lyossimon 
jinslarning 
cho’kuvchanligini 
kompression asbobda, dala sharoitida esa – shtamplar bilan tekshirib  ko’riladi. 
Tabiiy  namlikdagi  (1)  va  suvga  to’yingan  (2)  lyossimon  jinsning  
zichlanishining egri chiziqlari (14.12-rasm) da ko’rsatilgan. Birinchi  qabariqli egri 
chiziq  (1)  -  katta  bosim  ostida,  jinsning  yuqori    darajada  zichlanganligini 
ko’rsatadi. Ikkinchi egri botiq chiziq  – uncha  katta bo’lmagan bosimdagi, yuqori 
zichlanganlikni  ko’rsatadi.    Birinchi  holda,  bog’lanishlar  anchagina  mustahkam 
bo’lib  faqatgina  kuchayib    borayotgan  zo’riqishlardan  buzilsa,  ikkinchi  holda 

---

122 
 
bog’lanish  mustahkamligi    lyossimon  jinsni  suv  bilan  namlanganda  sezilarli 
darajada  pasayadi.  1  va  2  egri  chiziqlarni,  bir  -  biridan  farqlanishi  tabiiy  namlik-
dagi  va  suv  bilan  namlangandagi  zichlanish  darajasi  turlicha  bo’lishligini 
ko’rsatadi  va  lyossimon  jinslar  uchun  cho’kuvchanlik  mezoni  bo’lishi  mumkin. 
Ikki  egri  chiziqli  grafik  –  lyossimon  jinslarning  cho’kuvchanligi  qiymati    doimiy 
bo’lmasdan,  balki  siquvchi  kuchga  bog’liqligini  ko’rsatadi.    Ikki    egri  chiziqli 
grafik  usuli,  bosimning  har  qanday  qiymatiga  tanlab    olingan  oraliqdagi 
cho’kuvchanlikni aniqlashga imkon beradi (14.13-rasm). 
 
Cho’kuvchanlikni  bitta  egri  chiziq  yordamida  aniqlash  usuli,  mavjud 
bo’lib,  bu  usulda  jinsdan  1  ta  namuna  olinib,  oldindan  belgilangan  yuklamaga  
moslab namlanadi (14.14- rasm). 
 
 
 
 
 
 
Birinchi    egri    chiziq  usuli  inshootning  ishlash  sharoitidagi  jinsning  
haqiqiy holatini ifodalaydi deb hisoblanadi.  
Hozirda  laboratoriya  sharoitida  sinash  chog’ida  cho’kuvchanlikni  
aniqlashda  namunaga  inshoot  og’irligi  va  ustidagi  namlangan  grunt    og’irligidan 
kam bo’lmagan kuchda sinashni tavsiya qilinmoqda. 
Dala  sharoitidagi  cho’kuvchanlikni  shtamp  usulida  aniqlash  laboratoriya 
usuliga  qaraganda  aniqroq  bo’ladi.  Shtamp  usuli  bilan    aniqlashda,  namlangan