Muhandislik -geologik tadqiqotlar

14.11–rasm. Cho’kish hodisasi tufayli lyossimon jinslarda deformatsiyalangan  
zonalar sxemasi (.Mavlonov va K.Pulatov): 1–mikrog’ovakli cho’kuvchan  
lyossimon jinslar (suv bilan namlanmagan); 2–toshli shag’allar; 3–jinsda  
cho’kindidan keyin surilgan inshoot; 4–tashqi kuch ta’sirida gruntlarda 
kuchlanishning tarqalish sxemasi (0,2 va 0,8 sonlar kuchlanishlar miqdori, 
kgk/sm
2
; 5 – lyossimon jinslar namlanishiga qadar grunt suvining sathi;   
 7 - biroz cho’kkan va suv bilan namlangan jins; 8 – cho’kish natijasida 
cho’kuvchan uchastkada  hosil bo’lgan yoriqlar; 9 – cho’kishning miqdori, sm;  
10 - qo’shimcha cho’kish miqdori, sm; 11 – inshoot og’irligi ta’sirida  
deformatsiyalangan zonaning qalinligi, m; 12 – cho’kuvchan jinsning qalinligi, m; 
13 – grunt namlanishi natijasida kapillyar ko’tarilish  miqdori; 14 – cho’kishdan 
keyin yer yuzasining sathi; 15 – gil qatlamlari. 

---

120 
 
3.  Suv  ta’sirida  shishib,  so’ngra  tashqi  yuklama  (bino  yoki  inshoot)  
ta’sirida  zichlanadigan  va  ma’lum  darajada  cho’kadigan  jinslar.  Bular    asosan 
tarkibida montmorillonnit minerallari ko’p bo’lgan  lyossimon jinslardir; 
4.  Namlanganda  o’z  og’irligidan  zichlanmaydigan  jinslar.  Bularga  asosan 
yer  osti  suvli  qatlamlari  tagida  yotgan  hamda  doimiy  oqar  suvlar    ta’sirida  hosil 
bo’lgan  allyuvial  lyossimon  jinslar,  shuningdek  doimo    sug’oriladigan  joylardagi 
lyossimon jinslar ham kiradi. 
Chunki  ko’p  yillar  davomida  namlanish  natijasida  ularda    cho’kuvchanlik 
xususiyati  yo’qoladi.  Tog’  jinslarining  cho’kuvchanligi,    ularning  genetik  turiga, 
g’ovakligiga  va  tarkibiga  bog’liq.  Jinslarning    cho’kuvchanligi  haqida  haligacha 
aniq  bir  fikrga  kelinmagan.  O’rta  Osiyoda    uchraydigan  lyoss  va  lyossimon 
jinslarda  sodir  bo’ladigan  cho’kish    hodisasini  o’rganish  bilan  juda  ko’p  O’rta 
Osiyolik  olimlar  ham  shug’ullanib    kelishgan.  Ular  lyossimon  jinslarda  sodir 
bo’ladigan cho’kish hodisasining  sabablari xaqida bir biriga mos hamda o’zaro zid 
fikrlarini bayon  qilganlar. Buning sababi lyossimon jinslarning tarkibi va tuzilishi   
har  xilligi,  turli  genetik  tipga  mansubligi  va  namlanish  sharoitining    turlicha 
bo’lishidir. 
Gruntlarning  cho’kuvchanligi  haqida  juda  ko’p  gipotezalar  bo’lib,  ular 
turlichadir. 
Ayrim  olimlar  cho’kuvchanlik  sababi,  tabiiy  zichlanmay  qolishlik    deb 
taxmin  qilsa,  boshqalari  cho’kish  hodisalari  ular  tarkibidagi  suvda    tez  eriydigan  
tuzlarning yuvilishi natijasida vujudga keladi deb  hisoblaydilar. Boshqa bir gurux 
olimlar, lyosslardagi cho’kish hodisasini,  suv fil’tratsiyasi vaqtida juda mayda va 
nozik zarralarning  suv bilan  birga chiqib ketishi hisobiga lyosslarning keyinchalik 
zichlanishi  deb    tushuntiradilar.  Birinchi  turdagi  gipotezalar  –  suvni  gruntga 
ta’siriga  turlicha yondoshishdir. Bunda gruntning namligi oshsa, cho’kish hodisasi  
sodir bo’ladi, deb hisoblanadi.  
YE.A.  Zamarin  va  M.A.Reshetkinlar  cho’kish hodisasi vujudga    kelishida  
lyosslardagi  ko’zga  ko’rinadigan  yirik  g’ovaklar  katta  rol’  o’ynaydi  deb 
hisoblaydilar. 

---

121 
 
Nisbiy cho’kuvchanlik quyidagicha aniqlanadi: 
                                                  
0
1
h
h
h
S


 
, 
 
(14.1)