Muhammadrizo ogahiy (1809-1874)

OGAHIY – TARIXChI VA TARJIMON

Ogaxiy o’zbek she’riyati xazinasiga munosib xissa qo’shgan atoqli shoir bo’lish bilan birga, iste’dodli tarjimon va moxir tarixnavis sifatida xam madaniyatimiz tarixida aloxida nom qoldirgan ijodkordir. U arqning atoqli ijodkorlari yaratgan 19 ta kitobni o’zbek tiliga o’girib, xalqimizning ma’naviy-ma’rifatning taraqqiyotiga ulkan xissa qo’shdi.

“Ta’vizul oshiqin” devoni debochasida u o’zining tarjima asarlarini birma-bir ko’rsatib o’tgan:”faqirning turkiy tili birla tarjima qilgan kitoblari: “Ravzatus-Safo”ning ikkinchi daftaridin chaxor eri izomning voqeasi, uchlanchi daftari va “Nodirnoma” va “Zubdatul-xikoet” va “Iiftoxut-tolibin” va “Axloqi Muxsiniy” va”Vasfiy” va “Nasixatnoma”i Kaykovus va “salamonu Absol”i, Jomiy va “Guliston”i Sa’diy va “Baxoriston” Jomiy va “Ravzatus-safo”i Nosiriyning birinchi daftari va “Daloyilul-xayrat” shaxrikim, rum turkiysidan chigatoy tiliga o’kazildi va “Tazkirai Muqimxoniy” va “Taqoboti Akbarshoxiy” va “Haft paykar”i Nizomiy va «Hisht bixishti»i Xisraviy va «Yusuf-Zulayxo»i Jomiykim, manzum bo’ldi va «Shoxi gado»i Hiloliykim manzum bo’ldi».

Ogaxiy tarjima qilgan kitoblarning 9 tasi badiiy, 6 tasi tarixiy va 4 tasi axloqiy yoki falsafiy-axloqiy xarakterdagi asarlardir. Ogaxiy bajargan ijodiy ishning ko’lami xam, saviyasi xam kishini xayratga soladigan darajada ulugdir. Adabiyot tarixiga xech bir adib tarjima soxasida bunchalik katta maxsul yaratgan emas.

Muxammadrizo Ogaxiy tarjimasidagi asarlar Sharq adabiyotining nodir namunalari xisoblanadi. Nizomiy, Xusrav Dexlaviy, Sa’diy, Jomiylarning xar biri fors-tojik adabiyoti tarixida aloxida nom qozongan o’ziga xos she’riyat olamini yaratgan ulkan ijodkor bo’lib, ularning nomi o’zbek xalqi orasida ko’p asrlardan beri mashxur va ma’lum edi.

Nizomiy Ganjaviy (XP asr) «Xamsa» sining to’rtinchi dostoni bo’lgan «Haft paykar» Baxrom-Go’r syujeti asosida yozilgan, unda ulug shoirning adolatli shox xaqidagi qarashlari, shoxlik va ishq-muxabbat, davlat va raiyat orasidagi munosabatlar masalasi badiiy obrazlar orqali ochib berilib, zulm va bosh-boshdoqlik qoralanadi. Xisrav Dexlaviyning «Hisht baxisht» va Navoiyning

“Sab’ai sayyor” dostonlari Nizomiyning shu asariga tatabbu tarzida yozilgandir. Shayx Sa’diyning (XP asr) nomini jaxonga yoygan”Guliston” esa, real insoniy munosabatlar, turmushning xar doim takrorlanib turadigan xodisa-voqealarini aks ettiruvchi nasriy xikoyatlar, xalq donoligining xazinasi bo’lgan zarbulmasal, xikmat,oforizmlar bilan bezatilgan va ajoyib bir dulnishin uslubda, zo’r shoirona tarovat bilan yozilgan asardir. Bu kitob inqilobgacha o’zbek maktablarida axloq darsligi sifatida o’qitilib kelinar edi.

Ogaxiy qilgan tarjimalar ro’yxatida uchta asar Abduraxmon Jomiyga tegishli “Yusuf va Zulayxo”, “Salomon va Absol”-Jomiyning “Haft-avrang”iga kirgan ishqiy-sarguzasht xarakteridagi dostonlar bo’lsa, “Baxoriston”-Sa’ldiyning “Guliston”iga o’xshash, nasru nazm omo’xta qilib yozilgan axloqiy va ilmiy-adabiy xarakterdagi asardir. Jomiyning asarlaridan, xususan, “Yusuf va ZulayXo” kitobxonlar orasida juda keng tarqalgan edi. Extirosli vasadoqatli muxabbat tarixi, falsafiy-so’fiyona goyalarni katta san’atkorlik bilan ifodagan bu doston turli tabaqaga mansub kishilarning qalbini rom etib kelgan.

Kaykovusning (X1 asr) pandu o’gitlariga serob “Qobusnoma”si xam, atoqli voiz, yozuvchi va axloqshunos Husayn Voiz Koshifiyning (XU asr) “Axloqi Muxsiniy” nomli kitobi xam, Maxmud Baljuvoniyning (XU1 asr) “Miftoxut-tolibin”,Muxammad Vorisning (XUSh asr) “Zubdatul-xikoyot” asarlari xam, taniqli shoir Badriddin Hiloliyning (XU-XU1 asrlar) “Shoxu gado” dostoni xam o’z davrida muxim madaniy voqea bo’lgan va xalq tomonidan ardoqlanib kelgan asarlar sanaladi. “Zafarnoma” (Sharofiddin Ali Yazdiy, XU asr), “Ravzatus-safo”, (XU asr) “Tabaqotiy Akbarshoxiy ( Nizomiddin Axmad Xiroviy, XU1 asr kabi tarixiy kitoblarda Urta va Yaqin Sharq xalqlarining tarixi, jumladan o’zbek xalqining tarixi xam yoritilganldir. Ogaxiy bu asarlarni tarjima qilish orqali o’z xalqining tarixini ona tilida tiklagan edi. Urta asr madaniyatining ulkan obidasi-etti jildlik “Ravzatus-safo”ning tarjima etilishi Xorazm adabiy muxitida katta voqea edi. Dunyoga mashxur bu asar Alisher Navoiyning bevosita xomiyligiga atoqli adiblar Mirxond va Xondamir tomonidan yozilgan bo’lib, unda dunyoning paydo bo’lishidan to 151o yilgacha bo’lgan tarixiy voqealar ma’lum bir badiiy formada xikoya qilinadi.

Ogaxiy 5 ta tarixiy asarning muallifidir. Bular: “Riyozud-davla”. “Zubdatut-tavorix”, “Jome’ul-voqeoti Sultoniy”, “Gulshani davlat” va “Iqboli Firuziy” nomli kitoblardir. “Riyozul-davla” 1844 yilda yozilgan bo’lib, unda Olloqulxon Xukmronligi (1825-1842) davridagi Xorazmda yuz bergan voqealar tasvirlanadi; “Zubdatut-tovorix” (1845-1846 yillar) da Raximquli xukmronligi (1843-1846) vaqtidagi voqea-xodisalar aks ettiriladi; 1856 yilda yozilgan “Jome’ul-voqeoti Sultoniy”da Muxammad Aminxon P saltanati (1846-1855) davrida bo’lib o’tgan voqealar bayoni berilgan: Said Muxammadxon xukmronligi davrida (1856-1865) Xorazm xayotida sodir bo’lgan voqealar “gulshani davlat” (1865 yilda yozilgan) kitobida o’z aksini topgan bo’lsa, “Iqboli Firuziy” yoki “Shoxidi Iqbol” deb nomlangan asar (1873 yilda yozilgan) Xorazm xonlaridan Muxammad Raxim P xukmronligi davrining (1865-1872) voqealari tasviriga bagishlangan. Tarjimalar xususida bo’lganidek, tarixiy-prozaik asarlari xaqida xam Ogaxiy o’zining devoni “Ta’vizul-oshiqin”ining so’z boshisida ma’lumot yozib qoldirgan.

Ogaxiy qoldirgan beshta tarixiy kitobning katta ilmiy axamiyatga ega ekanligi, X1X asr Xorazm tarixini yoritish uchun birinchi darajali manba bo’lib xizmat qilishini sovet olimlari qayd qilib o’tganlar. Ayniqsa, V.V.Bartol’d, P.T.Ivanov, A.Yu.Yakubovskiy, Ya.¢ulomov, V.Abdullaev, Q.Munirovlarning ilmiy ishlarida bu xaqda keng to’xtalgan. Ogaxiy yaratgan tarixiy asarlar ilmiy faktlar, ma’lumotlarga boyligi, tarixiy va siyosiy voqealarning ancha xolisona bayon etilgani bilan ajralib turadi. Uzaro qonli urushlar, toj-taxt atrofida kurash, saroy janjallari va xususan xonlar zmaonidagi Xorazm xalqining notinch axvoli, mexnatkash ommaning uqubatli xayoti, shuningdek, madaniy xayot, ilmu ma’rifat vakillarining turmushi Ogaxiyning tarixiy asarlarida real ifodalangan.

Ammo shuni ta’kidlash kerakki, Ogaxiy saroy tarixchisi edi, sh/u o’z asarlarini xokim sinf talablariga moslab yozgan. Ogaxiyning tarixiy kitoblarida xon va uning kishilari maqtaladi, ularning yaramas qiliqlari, xalqqa nisbatan jabru jafolari xaqida gapirmaslikka xarakat qilinadi. Xonning shon-shavkati, dabdabali bazmlar, xashamatli to’ylar, ov shovqin-suronlarini vasf etishga kuo’p o’rin ajratilgan. Xonlarning yurishlari, talonchilik siyosati, boshqa xalqlarga nisbatan zulm qilishlarini muallif xospo’shlashga intiladi, bu voqealarni Xorazm xonlari manfaati nuqtai nazaridan turib, o’rinli va kerakli tadbir sifatida ma’qullab bayon etadi.

Xorazm xonlari qo’shni turkman, qoraqolpoq xalqlariga, shuningdek, Xurosonda va boshqa erlarda yashovchi xalqlarga nisbatan bosqinchilik, talonchilik siyosatini olib boradilar, ularning mol-mulkini talab, o’zlarini xonavayron qilar, ba’zan yashagan erlaridan ko’chirib olib ketib, qul qilib ishlatardilar.

Turkman, qoraqolpoq, xuroson axolisi Xorazm xonlariga qarshi bosh ko’tarib, mustaqillik uchun kurashga otlandilar. Xonlar bu qo’zgolonlarni shafqatsizlik bilan bostirganlar. Ogaxiy... qoralamaydi.

Biroq bu kitoblarning axamiyatiga baxo berganda, ularning faqat ilmiy-tarixiy jixati bilan chegaralanmasdan muxim adabiy manba sifatida o’rganilishiga xam axamiyat berish lozim. Zero, nqilobgacha yaratilgan tarixiy asarlarning aksariyati badiiy prozaning namunasi xxamdir. Bu kitoblarning mualliflari adabiy xayotning aktiv ishtirokchisi nom chiqargan shoir yoki yozuvchilar edilar. Ular voqealarni bayon etishda jonli kartinalar yaratib, she’riy parchalar, xikoyat va rivoyatlar bilan asarni bezaganlar. Bu tarixiy asarlarda ayniqsa she’riy parchalar juda ko’p. Ogaxiy “nazm” sarlavxasi ostida 4 misradan tortib, 30 va undan ortiq misradan iborat she’rlari nasriy tekstlar orasiga kiritib yuborgan. She’rlarning bir qismida xonlar madx etilsa-da, lekin tabiat manzaralarining tasviri, shoirning kechinma, ruxiyatini ifodalaydigan baytlar xam anchaginadir. Masalan: “Riyozud-davla” asarida baxor faslining guzalliklari va uning kishilar qalbida uygotgan xushnudligi mana bunday tasvirlangan:

Saxroyu bogsayri erur endi dilkash,

Gul rangu bo’yidan topar el roxi muddao.

Shoxi shukufta, ko’rkim, to’kar sim xar sori,

Saxni chamanda lola yoqib xar taraf charog,

Ul sho’’la birla ko’z yorutub dam-badam sabo.

Saxni chamanda lola emasdurkim, go’yke.

Tomish sipexr satxi navokib birla zebo.

Umuman, Ogaxiy yozgan tarixiy kitoblar o’z xarakteri bilan badiiy prozaga ancha yaqin bo’lib, adabiy manba sifatida xam o’rganishga loyiqdir.