Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent

---

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT 
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI 
FARG'ONA FILIALI 
O'quv yili: 
2021-2022, 
Semestr: 
6-semestr, 
 
Mutaxassislik: 
Kompyuter injiniringi: Kompyuter injiniringi
Guruhi: 
614-19 
Fan nomi: 
Mashinali o'qitishga kirish 
Talaba F.I.Sh.: 
OBIDJONOV RAVSHANBEK G‘AYRATJON O‘G‘LI 
Mashg'ulot: 
Amaliy
 
1.
 
Mashinali o'qitishga kirish va uning asosiy tushunchalari, algortmlari
 
Ma’lumotlar – bu alohida faktlar bo’lib, predmet soha(PrS)dagi obyektlar, jarayonlar va hodisalarni hamda 
ularning xossalarini tavsiflaydi.
Ma’lumot(belgi)larning turlari. Timsollarni anglovchi tizim(TAT)larni yaratishda eng asosiy masalalardan 
biri – bu timsollarni anglovchi obyektlarning xossalarini aniqlashdan iborat. Obyektlarning bu xossalaridan 
sinflarga xos boʻlgan belgilar hosil qilinadi. Belgilarning quyidagi turlari mavjud : 
determinalli belgilar; - ehtimolli belgilar; -mantiqiy belgilar; -strukturali belgilar. 
Determinalli belgilar – bu obyektlarning shunday xossalari boʻlib, ular aniq va doimiy sonli qiymatlarga 
ega boʻladi. Determinalli belgilarga misol tariqasida samolyotning xossalarini quyidagi 1.1-jadvaldagidek 
keltirish mumkin:
Ma’lumotlar va bilimlar
Bilimlar - bu PrSdagi obyektiv qonuniyatlar (prinsiplar, aloqalar, qonunlar) bo’lib, ular amaliy faoliyat va 
professional tajribalar natijasida olinadi va mutaxassislarga ushbu sohada masalalarni qo’yish va yechishga 
imkoniyat yaratadi.
Bilimlar - bu PrSdagi obyektiv qonuniyatlar (prinsiplar, aloqalar, qonunlar) bo’lib, ular amaliy faoliyat va 
professional tajribalar natijasida olinadi va mutaxassislarga ushbu sohada masalalarni qo’yish va yechishga 
imkoniyat yaratadi.
Bilimlar - bu yaxshi strukturalashgan ma’lumotlar, yoki ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar, yoki 
metama’lumotlar. 
Bilim tushunchasi boshqa ko’plab fundamental ilmiy tushunchalar (algoritm, intellekt, faoliyat va h.k) kabi 
intuitiv shaklda aniqlanadiganlar tipiga kiradi. 
Bilim tushunchasi ma’lumot yoki axborot tushunchasidan qanday farq qiladi?
Bilim –bu tashqi olamdan tirik mavjudod (subyekt) yordamida idrok etilgan axborotlar. Bilimning 
ma’lumotdan farqli tomoni uning subyektivligidadir [2]. Bilim subyektning hayotiy tajribalariga, uning 
tashqi olam bilan o’zaro aloqalar tarixiga, ya’ni uning o’rganish va o’zini-o’zi o’rganish jarayonlariga 
asoslanadi.
SI bo’yicha yaratilgan adabiyotlarga asoslangan holda bilimning ma’lumotlardan farqli tomonlarini 
quyidagicha ko’rsatish mumkin : 

---

•
bilimlar ko’proq strukturalashgan bo’ladi; 
•
bilimlarda ma’lumotlarga o’xshab bilimlarning alohida elementlari emas, balki ular orasidagi 
o’zaro bog’liqlik muhim ahamiyatga ega; 
•
bilimlar ma’lumotlarga nisbatan o’zini-o’zi izohlovchi bo’ladi, ya’ni bilimlarda ulardan qanday 
foydalanish haqidagi axborotlar mavjud bo’ladi; 
•
bilimlar ma’lumotlarga nisbatan faolroq bo’ladi, ya’ni bilimlar ulardan foydalanayotgan tizim 
harakatiga ta’sir etishi mumkin. Bilimlar
SI bo’yicha yaratilgan adabiyotlarga asoslangan holda bilimning ma’lumotlardan farqli tomonlarini 
quyidagicha ko’rsatish mumkin: 
•
bilimlar ko’proq strukturalashgan bo’ladi; 
•
bilimlarda ma’lumotlarga o’xshab bilimlarning alohida elementlari emas, balki ular orasidagi 
o’zaro bog’liqlik muhim ahamiyatga ega; 
•
bilimlar ma’lumotlarga nisbatan o’zini-o’zi izohlovchi bo’ladi, ya’ni bilimlarda ulardan qanday 
foydalanish haqidagi axborotlar mavjud bo’ladi; 
•
bilimlar ma’lumotlarga nisbatan faolroq bo’ladi, ya’ni bilimlar ulardan foydalanayotgan tizim 
harakatiga ta’sir etishi mumkin. 
EHMda ishlatiladigan axborot protsedurali va deklarativga ajratiladi . Protsedurali axborot masalani 
yechish jarayonida bajariladigan dasturlarda moddiylashtirilgan, deklarativ axborot - bu dasturlar 
ishlatadigan ma’lumotlarda moddiylashtirilgan bo’ladi. EHMda axborotlarni tasvirlashning standart shakli 
mashina so’zi hisoblanadi. Mashina so’zi mazkur EHM turi uchun aniqlangan ikkilik razryadlar - bitlardan 
tashkil topgan. Ammo bir qator hollarda mashina so’zi baytlar deb nomlangan 8ta ikkilik razryadlar 
bo’yicha guruhlarga ajratilmoqda.
EHMda ishlatiladigan axborot protsedurali va deklarativga ajratiladi. Protsedurali axborot masalani 
yechish jarayonida bajariladigan dasturlarda moddiylashtirilgan, deklarativ axborot - bu dasturlar 
ishlatadigan ma’lumotlarda moddiylashtirilgan bo’ladi. EHMda axborotlarni tasvirlashning standart shakli 
mashina so’zi hisoblanadi. Mashina so’zi mazkur EHM turi uchun aniqlangan ikkilik razryadlar - bitlardan 
tashkil topgan. Ammo bir qator hollarda mashina so’zi baytlar deb nomlangan 8ta ikkilik razryadlar 
bo’yicha guruhlarga ajratilmoqda.
Hozirda mavjud ko’pgina EHMlarda axborotni mashina so’zining ixtiyoriy razryadlar to’plamidan 
bir bitgacha olish mumkin. Ko’pgina EHMlarda ikki yoki undan ortiq mashina so’zlarini katta uzunlikdagi 
bitta so’zga birlashtirish mumkin.
EHM strukturasining rivojlanishi bilan parallel ravishda ma’lumotlarni tasvirlash uchun axborot 
strukturalarning rivojlanishi sodir bo’ldi. Ma’lumotlarni vektor va matritsa ko’rinishida tavsiflash usullari 
paydo bo’ldi, ro’yxat va iyerarxik strukturalar vujudga keldi. Hozirda yuqori darajali dasturlash tillarida 
abstrakt ma’lumotlar turlari qo’llanilmoqda. Ularning strukturasi dasturchi tomonidan beriladi. 
Ma’lumotlar bazasi(MB)ning paydo bo’lishi deklarativ axborotlar bilan ishlash bo’yicha yana bir ilgari 
qadam bo’ldi. MBda bir vaqtning o’zida katta hajmdagi ma’lumotlar saqlanishi mumkin, MBni boshqarish 
tizimlarini tashkil etuvchi maxsus vositalar esa ma’lumotlarni samarali manipulyasiya qilishga, kerak 
bo’lganda bazadan ma’lumotlarni olish va ularni kerakli tartibda bazaga yozishga imkon beradi.
EHMda bilimlar ma’lumotlar kabi belgili ko’rinishda – formulalar, matnlar, fayllar, axborot 
massivlar va sh.k. ko’rinishida tasvirlanadi. 
Bilimlarning tiplari va bilimlarni sinflash 
Bilimlarni ikkita: obyektiv va subyektiv (inson bilimlari) bilimlarga ajratish mumkin.
Bilimlarni ikkita: obyektiv va subyektiv (inson bilimlari) bilimlarga ajratish mumkin. 

---

Obyektiv bilimlar aniq obyekt yoki obyektlar sinfini (narsalar, jarayonlar, hodisalar va h.k.) 
tavsiflash bilan bo’g’liq. Metabilimlar esa tabiyat, jamiyat va fikrlashning umumiy tushunchalari, 
prinsiplari va qonuniyatlarni tvsiflaydi. 
Subyektiv bilimlar inson, insonlar guruhi yoki sun’iy bilimlar manbalaridan (kitob, o’quv kursi, 
gazeta, ilmiy jurnal,videofilm va boshqalar) olinadi. Inson yordamida olingan subyektiv bilimlarni 
izohlashda ushbu insonning dunyoqarashi, qobilyati, xulq-atvori, hayotiy tajribasi, professional faoliyat 
sohasi va h.k. kabi xususiyatlari e’tiborga olinishi lozim.
Bilimlarni olishning manbalariga qarab ular aprior va hosil qilinadigan bilimlarga bo’linadi. Aprior 
bilimlar MBni o’z ichiga olgan intellektual tizim(IT)lar o’z faoliyatini boshlanguncha undagi MBda 
aniqlanadi va to’planadi. Aprior bilimlardan farqli ravishda, hosil qilinuvchi bilimlar MBdan foydalanish 
jarayonida shakllantiriladi.
Ushbu bilimlarning manbalari sifatida exspertlar, tashqi sun’iy kuzatuvchi qurilmalar (turli xildagi 
datchiklar, timsollarni angllash mexanizmlari va h.k) hamda intellektual tizim doirasida bilimlarni hosil 
qilish va xulosalash qoidalari hamda protseduralari bo’lishi mumkin.
Bilimlardan foydalanish aspektlariga qarab ularni deklarativli (faktlar, ma’lumotlarning tavsifiy 
tipi), protsedurali (qandaydir muammoli sohada bir xil tipdagi masalalarni yechish uslublari haqidagi 
axborotlar) va metabilimlarga (bilimlar haqidagi bilimlar) ajratish mumkin . 
Deklarativ bilimlar obyektlarni va ular orasidagi munosabatlarni tavsivlash uchun qo’llanildi.
Deklarativ bilimlar obyektlarni va ular orasidagi munosabatlarni tavsivlash uchun qo’llanildi.
Protsedurali bilimlar – o’zini-o’zi izohlovchi bilimlardan iborat bo’lib, protseduralarni tavsiflashda 
qo’llaniladi. Bu protseduralarda PrSning hamda uning MBdagi modellari o’zgarishi bilan bog’liq 
harakatlari dasturlashtirilgan bo’lishi mumkin. Bunda bilimlar bazasining ba’zi qismlarini qayta ishlovchi 
maxsus protseduralar nabori joriy holatni ifodalaydi. 
Metabilimlar ko’p hollarda bilimlar haqidagi bilimlar shaklida aniqlanadi va bilimlardan 
foydalanish prinsiplari haqidagi umumiy ma’lumotlardan iborat bo’ladi. Metabilimlar tipiga protsedurali 
bilimlarni tanlash va qo’llashni boshqarish strategiyalari ham kiradi. 
Bundan tashqari ba’zi adabiyotlarda bilimlarni quyidagi tiplarga ajratishadi : 
• interfeysli – atrof-muhit bilan aloqa qiluvchi bilimlar; 
• muammoli- PrS haqidagi bilimlar; 
• protsedurali - masalarni yechish usullari haqidagi bilimlar; 
• strukturali – operatsion tizimlar haqidagi bilimlar; 
• metabilimlar – bilimlarning hossalari haqidagi bilimlar. 
Maqsadga yo’naltirilganlik nuqtai-nazaridan bilimlarni extensionalli (aniq, tashqi) va intensionalli 
(abstraktli, maqsadli) tiplarga ajratish mumkin .
Maqsadga yo’naltirilganlik nuqtai-nazaridan bilimlarni extensionalli (aniq, tashqi) va intensionalli 
(abstraktli, maqsadli) tiplarga ajratish mumkin.

---

Extensionalli bilimlar haqiqiy olamdagi obyektlar haqidagi faktlarni ifodalaydi. Ushbu bilimlarga misollar 
sifatida relyatsion bazalarni keltirish mumkin: 1) "Axmedov avtomobilga ega ";
Intensionalli bilimlar faktlarni bir-biri bilan bog’lovchi qoidalar yoki haqiqiy olam qonuniyatlarini 
ifodalaydi. Ushbu bilimlarga misollar sifatida mahsuliy bazalarni keltirish mumkin:
1) "Inson shaxsiy mulkga ega bo’lishi mumkin, masalan, avtomobil "; 
Bilimlarni olish usullari. Bilimlar injenerining ekspert(mutaxassis)dan bilimlarni olishi uch rejimda 
amalga oshiriladi: protokolli tahlil, intervyu va professional faoliyatning o`yinli immitatsiyasi [1-4,13-16]. 
Protokolli tahlilda olingan bilimlar belgilab qo`yishdan iborat. Intervyu rejimida bilimlar injeneri ekspert 
bilan uni kerakli tomonga yo`naltirib, faol muloqotni olib boradi. O`yinli immitatsiyada ekspert uning 
professional faoliyati kechadigan holatga o`xshash holatga tushib qoladi. Uning harakatlarini turli 
holatlarda kuzatib bilimlar injeneri keyinchalik intervyu rejimida ekspert tomonidan chuqurlashtiriladigan 
ekspert bilimlar haqidagi o`z qarashlarini shakllantiradi. O`yinli imitatsiyaning prinsiplari turli ish 
o`yinlarida, maxsus trenajerlarda o`z o`rnini topdi. 
Agar axborot deganda borliq haqida inson yoki texnikaning sezgi organlari bilan hosil bo‘ladigan so‘z yoki 
raqamlar, yoki xabarlar sifatida ifodalasak, u holda ma’lumot so‘zi bilan axborotlar asosida mantiqiy 
bog‘liqlikdan kelib chiqqan borliq haqidagi tushunchalar va bilimlarni ifodalash mumkin. Keyingi 
ma’ruzalarimizda borliqni anglash uchun dastlabki tushunchalarning “qayta ishlanmagan”larini axborot 
(Information) va qayta ishlanganini ma’lumot (Data) deb qaraymiz. Demak, ma’lumot deganda o‘zgalar 
tomonidan berilgan axborotlar ham tushuniladi. AKT sohasidagi bilimlarning o‘zbek tilidagi manbalarida 
“berilganlar bazasi” tushunchasi mazmunan “ma’lumotlar bazasi” tushunchasi bilan mos keladi. 
Axborotlar esa borliq haqidagi dastlabki belgilar bo‘lib, borliq – predmet, yoki jarayon, yoki hodisalardir. 
Agar axborot deganda borliq haqida inson yoki texnikaning sezgi organlari bilan hosil bo‘ladigan so‘z yoki 
raqamlar, yoki xabarlar sifatida ifodalasak, u holda ma’lumot so‘zi bilan axborotlar asosida mantiqiy 
bog‘liqlikdan kelib chiqqan borliq haqidagi tushunchalar va bilimlarni ifodalash mumkin. Keyingi 
ma’ruzalarimizda borliqni anglash uchun dastlabki tushunchalarning “qayta ishlanmagan”larini axborot 
(Information) va qayta ishlanganini ma’lumot (Data) deb qaraymiz. Demak, ma’lumot deganda o‘zgalar 
tomonidan berilgan axborotlar ham tushuniladi. AKT sohasidagi bilimlarning o‘zbek tilidagi manbalarida 
“berilganlar bazasi” tushunchasi mazmunan “ma’lumotlar bazasi” tushunchasi bilan mos keladi. 
Axborotlar esa borliq haqidagi dastlabki belgilar bo‘lib, borliq – predmet, yoki jarayon, yoki hodisalardir. 
Borliqni tasavvur etishimiz yoki anglashimiz uchun katta xajmdagi axborot va ma’lumotlar oqimini 
o‘rganishga to‘g‘ri keladi. Kompyuterlar, ya’ni elektron hisoblash mashinalari yaratilgandan keyin katta 
hajmdagi ma’lumotlar oqimini o‘rganish usullarining algoritmlari yordamida borliqni anglash uchun katta 
hajmli ma’lumotlarni qayta ishlash tushunchasi mashinali o‘qitish (MO’) tushunchasini paydo qildi. Ya’ni 
insonlar katta hajmli ma’lumotlarni qayta ishlash usullarini ishlab chiqib, mashinani katta hajmli axborotlar 
va/yoki ma’lumotlar oqimini real vaqtda tahliliy hamda mantiqiy hulosalash aloritmlari bilan ta’minladi. 
Shu bilan katta hajmli ma’lumotlar oqimini MO’orqali tezkor qarorlarni qabul qilish imkoniyati tug‘ildi 
va rivojlantirildi. Borliqni axborotlar orqali dastlabki tasavvuri timsol (timsol, ob’ekt) deb ataladi. O‘sha 
dastlabki tasavvurlarni anglash – timsollarni anglash deb atalib, Ma’lumotlar fani (Data Science)ning 
alohida bir yo‘nalishi sifatida rivojlangan. MO’ esa Data Science sohasidagi birinchi tadqiqot 
yo‘nalishidagi fan bo‘lib, timsollarni anglash usullariga ham tayanadi.