Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalar universiteti

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALAR VA KOMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITETI

_____________________ kafedrasi

__________________ fani bo’yicha

MUSTAQIL ISH

Mavzu: Bir jinsli bo’lmagan zanjir qismi uchun Om qonuni

Bajardi: 010 guruh talabasi

Toshquvvatov Samandar

Tekshirdi:____________________

Bir jinsli va bir jinsli bo’lmagan zanjir qismi uchun

Om qonuni

Reja:

1.Boshlang’ich tushunchalar

2. Om qonunining tarixi va ahamiyati

3. Bir jinsli bo’lmagan zanjir qismi uchun Om qonuni

Elektr toki haqida tushuncha. Kundalik hayotdan elektr tokini barcha biladi. Elektr toki tramvay, trolleybus, elektropoezdlarni harakatga keltiradi, uy va kuchalarni yoritadi, telefon, telegraf, radioni ishlatiladi va hokazo. Elektr toki deb, elektr zaryadlarining tartibli harakatiga yoki zaryadlarning ko`chishi ilan bogliq bo`lgan elektr maydonning tarqalishiga aytiladi. Vaqt o`tishi bilan miqdori va yo`nalishi o`zgarmaidigan tokka o`zgarmas tok deyiladi.

Tokning kuchi deb, o`tkazgichning ko`ndalang kesim yuzidan vaqt birligi ichida o`tgan elektr zaryadiga miqdor jihatdan teng bo`lgan fizik kattalikka aytiladi, yani:

Tok kuchining zichligi deb, o`tkazhgichning bir birlik ko`ndalang kesimi yuzidan o`tgan tokning kuchiga miqdor jihatdan teng bo`lgan fizik kattalikka aytiladi, yani:

Zanjirning bir qismi uchun Om qonuni. O`tkazgich bo`ylab zaryadlarning harakatlanishi uchun o`tkazgich uchlarida potensiallar ayirmasining bo`lishi, boshqacha qilib aytganda, o`tkazgich ichida maydon bo`lishi shart. O`tkazgich uchlaridagi potensiallar ayirmasi elektrostatikadan farqli ravishda kuchlanish deyiladi va U (lotincha "u") harfi bilan belgilanadi. Zaryadlarning o`tkazgich bo`lib ko`chishida o`tkazgichdagi elektr maydon kuchlari ish bajaradi. O`tkazgich uchlaridagi potensiallar ayirmasi yoki kuchlanish deb, bir birlik musbat zarjadni utkazgich builab kuchirishda utkazgichdagi elektr maydon kuchining bajargan ishiga miqdor jihatdan teng bo`lgan fizik kattalikka aytiladi, yani:

Demak, berilgan o`tkazgich uchlaridagi kuchlanish bilan o`tkazgichdagi elektr toki kuchi orasida boglanish mavjud bo`lishi kerak. Elektr toki vositasida bu boglanishni aniqlash uchun turli tajribalar o`tkazilgan. Qutblaridagi kuchlanishni asta–sekin o`zgartirsa bo`ladigan tok manbaiga o`tkazgich ulansa, undan o`tayiotgan elektr tokining kuchi o`tkazgich uchlariga q`oyiilgan kuchlanishga to`gri proporsional bular ekan

I = CU

SI da o`tkazuvchanlik birligi qilib simens (Sm) qabul qilingan. 1 simens (Sm) deb, uchlarida 1 V kuchldanish bo`lganda 1 A tok o`tadigan o`tkazgichning o`tkazuvchanligiga aytiladi. Odatda, amaliy hisoblashlarda o`tkazuvchanlikning teskari ifodasi bo`lgan kattalikdan foydalaniladi va unga o`tkazgichning qarshiligi deyiladi.

1781-yil yanvar oyida Jorj Omdan oldin  Genri Kavendish Leyden va turli diametr va uzunlikdagi tuz eritmasi bilan to'ldirilgan shisha naychalarda sinab ko'rdi . U elektr toki bilan kontaktlarning zanglashida, qanday kuchli zarba sezganiga qarab, tokni o'lchaydi. Kavendish yozishicha, "tezlik" (oqim) to'g'ridan-to'g'ri "elektrifikatsiya darajasi" (kuchlanish) kabi o'zgargan. U o'sha paytda o'z natijalarini boshqa olimlarga yetkazmagan, va uning natijalari Maksvell ularni 1879-yilda nashr etguniga qadar noma'lum edi. Ohm 1825 va 1826-yillarda qarshilikka qarshi ish olib bordi va natijalarini 1827 yilda " Die galvanische Kette, matemisch bearbeitet" ("Galvanik davri matematik tekshirdi") kitobida nashr etdi. Tok kuchini o'lchash uchun u galvanometrdan foydalangan va termojuft terminallari orasidagi kuchlanish ulanish haroratiga mutanosib ekanligini bilar edi. Keyin tok kuchinini o’lchash uchun turli uzunlik, diametrga ega sinov material simlarini qo'shdi. U ma'lumotlarini tenglama yordamida modellashtirish mumkinligini aniqladi

bu yerda, x – galvonometrdan olinayotgan natija, l - elektrod uzunligi,b- o’zgarmas doimiy. Shundan Om o'zining mutanosiblik qonunini aniqladi va natijalarini e'lon qildi.

Om qonuni empirik qonun bo'lib , ko'pgina tajribalar natijasida tok kuchi aksariyat materiallar uchun elektr maydoniga mutanosib ekanligini ko'rsatdi. Bu Maksvell tenglamalariga qaraganda kamroq fundamental asosga va har doim ham ularga bo'ysunmaydi. Berilgan har qanday material yetarli darajada kuchli elektr maydoni ostida parchalanadi. Om qonuni turli xil uzunlikdagi shkalalarda kuzatilgan. 20-asrning boshlarida, Om qonuni atom miqyosida muvaffaqiyatsiz deb o'ylangan edi , ammo tajribalar bu taxminni amalga oshirmadi. 2012 yilga kelib, tadqiqotchilar Om qonunining kengligini to'rt atomdan bitta va bitta atom balandligidan kichik bo'lgan silikon simlar uchun ishlashini isbotladilar

O`tkazgichning zanjiridagi tokni cheklash hossasiga o`tkazgichning qarshiligi deyiladi.O`tkazgichning qarshiligi R orqali tok kuchi I ning kuchlanish U ga bogliqligini quyidagi ko`rinishda yozish mumkin:

Tok kuchining kuchlanish va qarshilikka bunday ko`rinishdagi bogliqligiga zanjirning bir qismi uchun Om qonuni deyiladi. Bu qonun elektr hodisalari to`grisidagi talimotning asosiy qonunlaridan biri bo`lib, u quyidagicha tariflanadi: Zanjirning bir qismidan o`tayotgan tokning kuchi o`tkazgich uchlaridagi kuchlanishga to`gri proporsional va o`tkazgichning qarshiligiga teskari proporsionaldir. SI da o`tkazgichning qarshiligi Om (Ω ) hisobida o`lchanadi. Om deb, uchlaridagi kuchlanish 1 V bo`lganda 1 A tok o`tkazadigan o`tkazgichning qarshiligiga aytiladi. O`tkazgichning qarshiligi uning ulchamlariga va ichki tuzilishiga bogliq bo`lgan kattalikdir. Agar o`tkazgich silindrsimon shaklda bo`lsa, uning qarshiligi R, uzunligi l ga to`gri va ko`ndalang kesim yuzi S ga teskari proporsional bo`ladi:

bunda ρ –o`tkazgichiing solishtirma qarshiligi bo`lib, u o`tkazgich materialining ichki hususiyatlariga va tashqi sharoitga bogliq, SI da solishtirma qarshilik OM, m hisobida o`lchanadi.Yopiq zanjir uchun om qonuni. Tok manbaiga biror R qarshilikli rezistor ulab yopiq zanjir hosil qilinadi. Tok manbaining EYUK ξ va ichki qarshiligi r bo`lsin. Generatorda r ichki qarshilik deb chulgamlar qarshiligi, galvanik elementda esa elektrolit eritmasi va elektronlarning qarshiligi tushuniladi. Yopiq zanjir uchun Om qonuni zanjirdagi tokning kuchi I ni EYUK ξ va zanjirning to`la qarshiligi (R+r) ni bir–biriga boglaydi. Yopiq elektr zanjirning qismlariga Om qonuni tatbiq qilinsa, zanjirning tashqi va ichki qismlaridagi kuchlanishlarning yigindisi manbaning elektr yurituvchi kuchiga teng bo`ladi, yani:

ξ = IR + Ir

Bu tenglik yopiq zanjir uchun Om qonunining matematik ifodasi bo`lib, u quyidagicha tariflanadi. Yopiq zanjirdan o`tayotgan tokning kuchi manbaning elektr yurituvchi kuchiga to`gri proporsional va zanjirning to`la qarshiligiga teskari proporsionaldir.

BIr jinsli bo’lmagan zanjir qismi uchun Om qonuni.

Amalda, yopiq konturda barqaror tokni ushlab turish uchun, Kolumb kuchlariga qaraganda tubdan farq qiluvchi kuchlarga ehtiyoj borligi aniq bo'lsa, u holda elektr kuchlari ham, tashqi kuchlar ham bir vaqtning o'zida bir qismning bo'sh elektr zaryadida harakat qilganda (har qanday konservativ bo'lmagan kuchlar harakat qiladi). elektr qarshilik kuchlaridan tashqari (Coulomb kuchlari) tashqari, zaryadda. Bunday qism zanjirning heterojen qismi deb nomlanadi. Quyidagi rasmda bunday fitna namunasi ko'rsatilgan.