Muhammad al xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnalogiyalari universiteti

1.2 Oʻzbekistonda issiqxona tizimidagi muammolarini tahlil qilish.
Keyingi yillarda erishilgan yutuqlarga qaramasdan, agrosanoat sohasining bozor va eksportga yo‘naltirilgan raqobatbardoshligini ta’minlashda, fermerlar daromadini oshirishda, yangi ish o‘rinlarini yaratishda, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda hamda tabiiy resurslardan barqaror foydalanishda yordam beruvchi, jahonda yangi termin ostida mujassamlashgan “Aqlli qishloq xo‘jaligi” texnologiyalarining keng imkoniyatlaridan foydalanishni taqozo etadi va uni alohida samarali tarmoq sifatida shakllantirish vazifasi dolzarb bo‘lib turibdi.
Hozirgi qishloq xoʻjaligi sanoatining muammolari. Qishloq xoʻjaligi haqli ravishda resurs va mehnat talab qiladigan sohalardan biri hisoblanadi. Bugungi kunda fermerlarning oldida turgan muammolar qatoriga quyidagilar kiradi, lekin ular bilan cheklanmaydi:
Uskunalarga muntazam texnik xizmat koʻrsatish. Qishloq xoʻjaligi sanoat sifatida katta darajada mashinasozlikka bogʻliq. Ta'mirlash operatsiyalari, xatto muntazam ravishda rejalashtirilgan boʻlsa ham, vaqt sarflaydi va byudjetga ta'sir qiladi; ammo shunga qaramay, oldindan aytib boʻlmaydigan omilni bartaraf eta olmaydi. Uskunaning bir qismi tasodifan ishdan chiqqandan soʻng, bu odatda kutilmagan ishlamay qolishga olib keladi.
Toʻgʻri suv hisob-kitoblari. Oʻsayotgan oʻsimliklar suvga muhtoj, ammo uning miqdori tuproq namligi darajasiga qarab farqlanadi. Ushbu darajalarni oʻlchash uchun fermerlar dalaga borishlari va muntazam ravishda qoʻlda sinovlardan oʻtkazishlari kerak - muqobil ravishda ular aqlli zondlash texnologiyasidan foydalanishlari mumkin, bu juda aniq, qulayroq va vaqtni tejaydi.
Toʻgʻri ekish vaqtlarini taxmin qilish. Har bir oʻsimlik ekologik omillarga qarab oʻziga xos optimal ekish vaqtiga ega. Biroq, aniq ma'lumotsiz bu vaqtni toʻgʻri baholash koʻpincha qiyin.
Tuproqning harorati va namlik darajasini oʻlchash. Tuproqning harorati va namlik darajasi fermerlar ekinlar holatini baholash va tegishli choralarni koʻrish uchun toʻplashlari kerak boʻlgan asosiy koʻrsatkichlardir. 
Tuproq namligi toʻgʻrisida aniq ma'lumot toʻplanmaslik oʻsimliklarning suv ostida boʻlishiga olib kelishi mumkin. Yaxshi sugʻorilmaydigan oʻsimliklar quruq va zaifdir, lekin ortiqcha sugʻorish suv chiqindilarini keltirib chiqaradi va suvning kutilmagan xarajatlarini oʻz ichiga oladi.
Zararkunandalarga qarshi kurash. Zararkunandalar, ularning joylashishi, faoliyati va xulq-atvorini aniqlashni oʻz ichiga olgan zararkunandalarga qarshi muvaffaqiyatli kurashish dehqonlar oldida turgan yana bir muammo. Tushunarliki, IoTga asoslangan zararkunandalarga qarshi kurash tizimi ham bu muammoni hal qilish juda foydali.
Issiqxona xo'jaligi ko'plab muammolarga duch keladi. Ulardan ba'zilari hal qilindi va ularning ko'plari haligacha davom etmoqda. Masalan, harorat va namlikning o'zgarishi va yorug'likning yetarli emasligi. Issiqxonalarda keng tarqalgan muammo bo'lgan haroratning o'zgarishi o'simlikning fizik parametrlarini o'zgartiradi. O'zgaruvchanlik darajasiga qarab, bu ekinlarning hosildorligini pasaytiradi, yig'im-terim vaqtini kechiktirishi va butun yil davomida ishlab chiqarish uchun yaroqsiz holga keltirishi mumkin. Boshqa tomondan, namlikning o'zgarishi ozuqa moddalarining yetishmasligi va o'simliklarning zararkunandalari hujumiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, CO miqdori o'simliklar uchun to’g’ri yetkazilmasligi fotosintez darajasi va tezligiga salbiya ta’sir ko’rsatadi. Bu hosildorlik va hosilning sifatiga bevosita ta'sir qiladi.
Issiqxona xo'jaliklarining asosiy muammolari shundan iboratki, u kutilayotgan hosil va hosil sifatiga erishish uchun o'simliklarning o'sishi uchun zarur bo'lgan atmosferani nazorat qilish va saqlash uchun keng qamrovli nazoratni talab qiladi. Bu atrof-muhit sharoitlarini (harorat, namlik, yorug'lik) monitoringi va ekinlarni zararkunandalardan yoki boshqa muammolardan himoya qilish uchun samarali qaror qabul qilish uchun malakali / bilimli ishchilarga ehtiyojni keltirib chiqaradi.
Yuqorida aytib o'tilgan muammolarni hal qilish uchun IoT-ni issiqxonaga integratsiyalash uni aqlli qilish uchun eng mos yechim deb hisoblanadi. IoT nafaqat fermani kuzatish va nazorat qilish tizimini avtomatlashtirishi mumkin, balki fermerlarga qaror qabul qilishda va resurslardan (suv, pestitsidlar, isitish va boshqalar) samarali foydalanishda yordam berishi mumkin.[29]. Issiqxona dehqonchiligi bilan IoT ning bir qismiga aylangan aqlli texnologiyalarning integratsiyasi, “Aqlli issiqxona dehqonchiligi” nomi bilan tanilgan. Ta'rifga ko'ra, aqlli issiqxona dehqonchiligi yuqori texnologiyaga asoslangan tejamkor issiqxona fermalarini nazarda tutadi barqaror oziq-ovqat ta'minoti uchun butun yil davomida ekinlarni yetishtirish mumkin [30]. Atrof-muhit parametrlarini IoT-ni qo'llab-quvvatlaydigan sensorlarni o'rnatish va IoT-ga asoslangan infratuzilmalar tomonidan nazorat qilish orqali kuzatish mumkin. Fermerlar uchun qo'lda monitoring muammosini bartaraf etish uchun bulutli server sensorlar bilan Internet orqali ulanadi. O'rnatilgan bulutli server ma'lumotlarni masofadan qayta ishlash va oyna ochuvchi va sug'orish klapanlari kabi IoT bilan jihozlangan infratuzilmalarni boshqarish imkonini beradi. IoT bilan ta'minlangan aqlli issiqxona optimal va kapital talab qiluvchi yechimni ta'minlaydi va ko'pgina qo'lda aralashuvlarga bo'lgan ehtiyojni kamaytiradi.
Qishloq xo‘jaligida erishilgan ijobiy natijalar bilan birgalikda mavjud imkoniyatlarni yuzaga chiqarishda bir qator muammolar mavjud, jumladan:
a) qishloq xo‘jaligi yerlaridan foydalanish va qishloq xo‘jaligi ekinlarini yetishtirishda:

• 
  sug‘oriladigan ekin yerlaridagi tuproqda foydali moddalar miqdori o‘rtacha darajadan pasayib ketgan;
  
• 
  sug‘oriladigan yerlarning qariyb 40 foizidan ortig‘i sho‘rlangan va kuchli sho‘rlangan yerlar hisoblanadi;
  
• 
  qishloq xo‘jaligini texnika va agregatlar bilan ta’minlash darajasi past va mavjud texnikalarning aksariyat qismi 15 yildan ortiq muddatda foydalanilmoqda;
  
• 
  paxta va boshqa qishloq xo‘jaligi ekinlari hosilining asosiy qismi qo‘l mehnati yordamida yig‘ib-terib olinadi;
  
• 
  aksariyat qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining ishlab chiqaruvchilari o‘z qishloq xo‘jaligi yerlarida agrokimyoviy tuproq tahlili haqida ma’lumotlarga ega emas;
  
• 
  qishloq xo‘jaligi yerlarida zararkunanda va kasalliklarning rivojlanishini oldindan avtomatik tarzda aniqlash tizimi mavjud emas;
  
• 
  qishloq xo‘jaligi ekinlarining avlodli (reproduktiv) urug‘lik materiallarining sifati pasayib ketgan;
  
• 
  qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining ishlab chiqaruvchilari tomonidan axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish uchun moliyaviy mablag‘lar ajratilishi talab etilmoqda;
  
• 
  raqamli texnologiyalar va platformali yechimlarni joriy etish uchun qishloq joylarda infratuzilmalarni rivojlantirish lozim;
  

b) suv resurslaridan foydalanishda:

• 
  yer osti suv resurslari, yangi suv manbalarini qurish va foydalanishdan chiqib ketgan yer maydonlaridagi melioratsiya va irrigatsiya tarmoqlarini rekonstruksiya qilish hisobiga jami 1,1 mln gektar yer maydonini o‘zlashtirish talab etiladi;
  
• 
  kanallar va sug‘orish tizimlarida suv yo‘qotilishining oldini olish lozim;
  
• 
  suv xo‘jaligi tashkilotlaridagi suv o‘lchagichlarning yetarli emasligi suv resurslaridan samarali foydalanishga to‘sqinlik qilmoqda;
  

v) issiqxona xo‘jaliklarini tashkil qilish va bog‘dorchilikni rivojlantirishda:

• 
  eski bog‘larni yangilash va yangi bog‘larni tashkil qilishda jahon andozalariga mos meva yetishtirishni talab etmoqda hamda hosildorlikni yanada oshirish lozim;
  
• 
  meva-sabzavot ekinlarining mahalliy navlarini intensiv texnologiyalarga moslashtirishga yetarlicha e’tibor berilmayapti;
  
• 
  issiqxonalarda suvni tejaydigan zamonaviy texnologiyalardan foydalanish darajasini oshirishga e’tibor qaratish lozim;
  
• 
  mavjud issiqxonalarda energiyani tejaydigan zamonaviy texnologiyalardan foydalanish zarurati mavjud;
  

d) qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlash, logistika va sotish tizimlarini tashkil etishda:

• 
  xalqaro standartlashtirilgan qishloq xo‘jaligi amaliyoti (Organic, Global G.A.P.) talablari bo‘yicha tuproq, sug‘orish suvlari, xomashyo va mahsulotlar xavfsizligi hamda sifatini tadqiq qiladigan sinov laboratoriyalarini tashkil etish va jihozlash hamda ulardan keng foydalanishni talab etmoqda;
  
• 
  xalqaro qishloq xo‘jaligi amaliyoti talablari bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarishdan uni realizatsiya qilishgacha bo‘lgan jarayonni nazorat qilish tizimini takomillashtirish lozim;
  
• 
  qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat mahsulotlarini Kodeks Alimentarus Komissiyasi talablari bo‘yicha ishlab chiqarish hamda realizatsiya qilish uchun CODEX dasturlarini amalga oshirishga doir qisqa va uzoq muddatli strategik rejalarni ishlab chiqish kerak bo‘ladi;
  
• 
  logistika, mahsulotlarni saqlash va iste’molchilarga yetkazib berish tizimlari rivojlanmaganligi sababli ishlab chiqarishda xarajatlar miqdori oshib ketmoqda;
  

e) qishloq xo‘jaligining barcha yo‘nalishlari uchun kadrlar tayyorlashda:

• 
  qishloq xo‘jaligi yerlaridan foydalanuvchilar va fermer xo‘jaliklari rahbarlarida ekin yer maydonlaridan samarali foydalanish, zamonaviy texnika va ilg‘or fan yutuqlari bo‘yicha bilim va malaka yetishmaydi.