Muhabbat qissa yetim

1939-yil
YILLAR
0 ‘tdi umrim voh darig1...
Q adim gi qo ‘shiq
Hojimirsiroj avtobusda joy talashib bolalik bir xotin bilan 
aytishib qoldi. Bir maktab bola ham kelayotgan ekan, shu oraga 
tushdi-yu, yom on b o ‘ldi. Bu qoqvosh “shu ishingiz n o to 'g 'ri” , 
deyish bilan-ku, Hojining qom iga qoziq qoqqandek b o ig a n
edi, yana “xo‘m raym ang” degani nimasi?
Hoji birpas zaharini yutib turdi-da, bola avtobusdan tushib 
ketayotganida, sekin q o ‘lini uzatib, qulog‘ini ushladi va uch 
b u k lab turib q attiq qisdi, qisdi, jo n in in g boricha qisdi! Bola, 
“ q u lo q d a n ay rild im , deb o ‘ylagan b o ‘lsa kerak, q o ‘rqib 
darro v ushlab k o ‘rdi - y o ‘q, quloq joyida. U avtobusdan 
tu sh ib , lovullab turgan qulog‘ini ushlaganicha H ojiga qaradi 
va bisotidagi eng og‘ir, eng dahshatli haqoratni ishlatdi, y ’ni 
“ tarbiyasiz!” dedi.
Hoji huzur qilib o ‘ch olganidan, bolaning so‘kkani boshqa 
s o ‘z topolm aganidan xursand b o ‘lib,orqasiga suyandi va atrofiga 
n a z a r tashladi, qarasa, ham m a, ayniqsa shofyorning orqasida 
kito b k o ‘rib o ‘tirgan kishi o ‘zini kulgidan zo‘rg‘a tiyib turganga 
o ‘xshaydi. “ H arom i, m eni toza rasvo qilganga o ‘xshaydi,— 
d e d i o 'z ic h a .— Bu h o z ir kulib y u b o rad i, h o z ir k u lm asa 
keyin, uyiga borib kuladi, b o la-chaqasi bilan kuladi! N ega 
m e n u itvachchaning qulog‘ini shartta uzib qo‘liga berm adim ?”
190

---

Hojimirsiroj shoshib avtobusdan tushdi, bolaning k etidan 
ketdi. Bola h am on qulog‘ini ushlab b o rar edi, b ir orqasiga 
qarab Hojini ko‘rdi-yu, jadallab m uyulishdagi kattakon ikki 
qavatlik binoga kirib ketdi. Hoji uni bu yerga qochib kirdi 
degan o ‘yda eshikning oldida uzoq poylab o ‘tirdi. Q uyosh 
botdi ham ki, bola chiqm adi. H oji asta eshikni o ch ib kirdi . 
B olani pastdan topolm ay, oyog‘ining uch id a yurib ikkinchi 
qavatga chiqayotgan edi, kim dir zinaning ustidagi c h iro g ‘ini 
yoqib yubordi. H oji b ir c h o 'c h ib tushdi va yuqoriga qaradi. 
Y uqorida o ‘ziga m a’lum Orziqul turar edi. Hoji u n i qayerdadir 
qorovullik qiladi deb eshitgan, lekin qayerda ekanini bilm as 
edi.
- E, ha, O rz iq u l,- d e d i ,- bu yerda nim a qilib yuribsiz? 
Shu yerdam isiz?
— H a, biz shu y e rd a ,— dedi Orziqul, t o ‘n in in g yengini 
kiyib.— 0 ‘g‘lim izga shu yerdan joy tekkan. Siz nim a qilib 
yuribsiz?
Hoji gangib qoldi. U “ O rziqulning o ‘g ‘li yaxshi yigit 
chiqdi, hozir bitta o ‘zi o ‘ttiz ikkita m ashinaga q a ra r e m ish ” 
deb eshitgan, lekin uning shunday joyda turishishi xayoliga 
ham keltirm agan edi.
— S h u n aq am i,— dedi Hoji boshqa so ‘z to p o lm ay ,— bu 
joy o ‘gllingizga tekkan ek an -d a, m en o ‘zingizga tekkan deb 
eshitgan edim .. Buyursin... Shunday o ‘tib ketayotgan edim , 
esimga tushib qoldingiz, bir kiray dedim . O rziqul uyida b o ‘lsa 
qulluq b o ‘lsin qilib chiqay...
- Ju d a soz b o ‘p ti-d a , Hojim! K o‘p yaxshi qilibsiz. Q ani, 
kirsinlar... Y o‘q, y o ‘q kovushni ichkariga yechadilar... Zab 
k e lib siz -d a . 0 ‘zim h a m siz n i b ir ay tib k e la m a n ,b irp a s
gapirishib o ‘tiram iz deb yurgan edim.
O rziqul bu gapni m ehm onning k o ‘ngliga b o ‘lib aytm adi, 
rostdan ham H ojim irsirojning bir kelishiga o rzum and edi. 
Lekin, rostini aytganda, H ojini uyiga taklif qilishdan m urodi 
birpas gapirishib o 'tirish em as, unga o ‘z turm ushini k o ‘rsatish 
edi. U, uy-joyini, m aishatini ko'rsatish bilan m aq tan m o q ch i 
em as, ch u n k i q o ‘lga kirgizgan narsasi o ‘z q a d r-q im m atid an
yuqori b o ‘lgan odam m aqtanadi. U faqat haqiqatni aytm oqchi, 
“ c h o 'lo q c h o ‘loqligidan, kam bag'al kam bag‘alligidan norizo 
b o ‘lsa, xudoning qahri keladigan” zam onda xokisor b o ‘lgan
191

---

odam larning o ‘t kechib, suv kechib olib borgan kurashlari 
natijasida turm ushlari qanday o ‘zgarganligini k o ‘rsatm oqchi, 
xolos. Orziqul b u h aq iq atn i k o ‘rsatish bilan ta ’na qilm oqchi 
h am em as, ch u n k i t a ’n a qilish - q attiq o ‘pkalash degan 
so ‘z. H ojidan nim a deb o ‘pkalaydi? “S h u n ch a yil sening 
z a v o d in g d a ish la b q o rn im h a m t o ‘y m ad i, o c h d a n h a m
o ‘lm a d im , sen m en i o t q a to ri k o ‘rar eding, to y p ax ta la r 
ostida qolib qovurg‘am singanda kasalim ni m ahalla b o q q a n ” 
deb o ‘pkalaydim i? H oji shunday qilmasligi kerak em ishm i? 
Z avod egasi-ya? Lekin H oji o ‘sha vaqtda shunday qilm asam
b o 'la r ekan, deb hozir aytishi m um kin va aytadi ham , chunki 
shu gap bilan birovning k o ‘nglini yum shatib bir piyola choyini 
ichadi.
O rziqul H ojini koridorning oxiridagi eshikka — o ‘zining 
b o im a s ig a boshladi. Bu b o ‘lm ada balkonga ch iq iladigan 
eshikning tutqichiga ilingan allaqanday b ir xaltadan b o ‘lak 
h am m a narsa H ojining k o ‘ziga qalbaki ko‘rindi shekilli, bu tu n
jih o zlam i alo h id a-alo h id a k o ‘zdan kechirdi, h atto devorlarni 
chertib ko‘rdi.
O rz iq u ln in g k e lin i T o jix o n kirdi. U m e h m o n b ila n
k o ‘rishib, narigi uyga tak lif qildi. O rziqul H ojini oshxonaga 
boshlab chiqdi. O shxonada M urod xarita ko‘rib o ‘tirar edi.
— K e ld in g m i, o ‘g ‘lim ,— d e d i O rz iq u l,— m a n a H o ji 
bobong ham keldilar.
M urod darrov turib H oji bilan so'rashdi va nazokat bilan 
unga joy ko‘rsatdi.
— Keling, H oji bobo. K o ‘rinm aysiz...
— B arak allo , o ‘g ‘lim , b a r a k a ll o ,- d e d i H oji k ursiga 
ehtiyot bilan o ‘tiray o tib .— U m ringiz uzoq bo'lsin. K o 'p d a n - 
k o ‘p xursand b o ‘ldim ... 0 ‘g ‘il degan shundoq b o ‘lsin, otasini 
rozi qilsin. K o‘p xursand bo'ldim . X o‘p... Bu gilam... bu gilamni 
necha pulga oldingiz?
— Esim da y o ‘q. A n ch a b o ‘ldi olganimizga.
— 0 ‘tgan h a fta b o zorga b ir gilam chiqdi, gilam m isan 
gilam edi-da. B ir m ing u c h yuzga savdo qilib, Q odiralining 
o ‘g ‘liga olib b e rd im . G ila m ta n ig a n o d a m ikki m ingga 
indam asdan oladi. S h u naqa narsalar kerak b o ‘lsa m enga aytib 
q o ‘ying. Xo‘sh... yashang o ‘g‘lim, kam b o ‘lmang. Endi Orziqul 
oyog‘ini uzatib, b a h u z u r y ota bersa ham b o ‘lar ekan. Biz
192

---

b urun zam onda shuncha davlat bilan ham bu xilda orzu-havas 
k o ‘rgan emasm iz. Endi ishlam assiz-a, Orziqul?
— N ega ishlam as e k a n m a n , q irq t o ‘rtin c h i m ak tab d a 
q o ro v u llik q ilam an . M en
ish la m a sd a n tu ro lm a y m a n ... 
o ‘ rganm aganm an...
— Ana shu chakki-da, Orziqul, ana shu chakki! Noshukurchilik...
— N oshukurchilik b o 'lsa h a m o ‘rganm aganm an.
M uro— Ko‘rdingizmi, o‘rganmaganlar! Bu kishini ishlash huquqidan 
mahrum qilishga haddim sig‘maydi.
Tojixon ovqat keltirib q o ‘ydi. O vqat vaqtida H oji hech 
kimga so‘z navbati berm ay, burungi zam onni yom onlab ketdi.
M a’lum bo‘lishicha, burun zam onda, zavod egasi b o ‘lishiga 
qaram ay, u ham jabr ko'rgan ekan: uyezd hokim i “ akangizni 
m ingboshi qilam an” deb uch m ing yigirma yetti so ‘m pulini 
yeb, saylovda degrezlik Isom iddin deganjallobni saylagan ekan. 
Tojixon “piq” etib kulib yubordi va M urodga qaradi:
— U qanaqa saylov?— dedi.
— M en qayoqdan bilay. D ad a, u qanaqa saylov?
O rziqul anchadan keyin javob berdi:
— M ingboshi saylov deb eshitar edim -ku, hech ko‘rgan 
em asm an... Q anaqa saylov b o ‘lar edi, m ana H ojim aytdilar- 
ku... Obbo xotintaloq-ey, sh u naqa qilgan deng, Hojim!..
Tojixonning kulishi, O rziqulning so‘zidagi kalaka ohangi 
H ojiga yoqm adi. U kichkina pichoqchasi bilan suyak tozalar 
ekan, so'zni boshqa, bularga xush keladigan m avzuga burish 
niyatida birdan so ‘radi:
— 0 ‘g‘lim ,- dedi,— staxanovchilik deysizlar, buning hikmati 
nimada? Juda ko‘p narsalami aqlim ola bermas edi, endi sekin- 
sekin fahmlayapman. Lekin shu staxanovchilik hech aqlimga 
sig‘maydigan ish bo'lib chiqdi. Burungi zamonda bitta odam, 
mening bilishimcha, juda nari borsa uch yarim pud paxta terar 
edi, hozir yigirma besh pudga yetkazib terar emish. M ana, siz 
bitta o ‘zingiz o ‘ttiz ikkita mashinaga qarar emishsiz...
M urod miyig‘ida kulib, T ojixonga qaradi...
— Tojixon, siz ayting, nim a uchun hozirgi odam lar Hoji 
boboning aqllariga sig‘m aydigan ishlarni qilishadi? Ayting, 
siz ham staxanovchi-ku.
T ojixon javobga lab ochganida eshik taqilladi-yu, turib 
ketdi. Javobni M urodjon o ‘zi berdi:
193

---

- Staxanovchilikning hikmati shundaki, Hojibobo... o ‘zimizda 
bir maqol bor-ku: “ Birovning ishiga saratonda q o l sovqotadi” . 
Staxanovchilikning hikmati ham m adan bum n shundaqa, men 
boshqaradigan o ‘ttiz ikkita mashina ham, bu mashinalar bilan 
qilinadigan ish ham birovniki emas. Bu — bir...
Eshikni taqillatgan O lm a s ekan, yo‘lakda onasiga nim a 
to ‘g‘ridadir quvona-quvona so‘zlayotgan tovushi eshitildi. U shu 
quvonchini otasiga ham aytish uchun b o ‘lsa kerak, shoshilib 
kirgan edi, ne ko‘zi bilan ko‘rsinki, hali avtobusda “tarbiyasizlik” 
qilgan kishi o'tiribdi! 0 ‘lmas ixtiyorsiz qulog‘ini ushlab, sekin 
yotoqqa tom on burilgan edi, M urod to'xtatdi:
- X o‘sh, o ‘rtoq kom andir, qanaqa kino k o ‘rdingiz.
Bolani tanib, H ojining esi chiqib ketdi. “ Obbo h a ro m i,—
dedi ic h id a ,- hozir arz qiladi. Agar arz qilsa, ch o 'n tag im g a 
q o ‘l soldi deym an!”
- 0 ‘rtoq kom andir tankist bo‘lar e m ish la r.- dedi Tojixon 
kulib.— Uchuvchi b o ‘lishdan aynibdilar. 0 ‘lmas, m ehm on bilan 
so‘rashmaysanmi?
0 ‘lmas so ‘rashgani q o ‘l uzatdi. Hoji uning q o ‘lini olar 
ekan, o ‘rnidan turdi:
- Endi m en ketay, bem ahalga qolm ay, — dedi.
U b o la n in g sh ik o y a t q ilish id a n va b u n in g n a tija sid a
o ‘n g ‘aysiz ahvolda qolishidan q o ‘rqm asa h am b o 'la r edi, 
chunki 0 ‘lm as hech shikoyat qilib o 'rg an g a n bola em as. 
O rziqul uni pastgacha kuzatib xayrlashdi. Hoji k o ‘chaning u 
yuziga o ‘tib b itta -b itta qadam tashlab b o ra r ekan, o ‘ylar 
edi: “ M ashina h am , bu m ash in alar bilan qilinadigan ish 
h am o ‘zingniki... tankist... tank ham o'zingniki! Yillar, yillar 
o ‘tdi! 0 ‘tgan bu yillar dunyoni o stin-ustin qildi!..”