187
holatda ham masalani echish standart sxemada amalga oshiriladi Funksiya
limitlarini hisoblashda ham ketma-ketlik limitini hisoblashda qarab chiqilgan
usullardan foydalanish mumkin.
Matematika o‘qitishda zamonaviy axborot texnologiyalarining qo‘llanilishi
talabalar tomonidan nazariy biliml
arni chuqur o‘zlashtirishga va amaliy masalalarni
echish ko‘nikmalarining shakllanishiga yordam beradi.
Microsoft Qffice Excel dan
foydalanish misolida matematik usullarni o‘zlashtirishni ommaviy qo‘llanilayotgan
dasturlar yordamida masalalar echish ko‘nik
malarini shakllantirish
bilan samarali
qo‘shib olib borish ko‘rsatilgan.
Adabiyotlar
1.
Serogodskiy V.V.
Excel 2003. Effektivn
ы
y samouchitel., Izdatelstvo:
Nauka i Texnika, 2005.
2.
Alimov Т. A., Rafikov A.A.
«Ekologiya xatolik saboqlari», Тosh
kent,
«O’zbekiston», 1991, 70 b.
ATMOSFERANING TUZILISHINI SILAM TIZIMIDA
MODELLASHTIRISH
Eshboyeva N.
1
, Jo’raboyev I.
2
1
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari
universiteti ,
2
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari
universiteti S
а
marqand filiali
Atmosfera yer yuzida yashovchi tirik organizmlarni kislorod va boshqa zaruriy
gazlar bilan ta’
minlaydi, turli ultrabinafsha nurlardan, samodagi meteorit
zarrachalaridan va haroratning keskin o’zgari
shidan himoya qiladi. Atmosfera Yer
sharida o’ziga xos termoregulyator
vazifasini ham bajaradi, ya’ni agarda atmosfera
havosi bo’lmaganda edi,
yer yuzasi kechalari -
170°S sovib, kunduz kunlari +150°S
gacha isib
ketardi, ya’ni Yer ham xudi oy kabi hayotsiz planetaga
aylanardi. Kislorod
o’simliklarning fotosintezi natijasida hosil bo’ladi. Hayotda barcha tirik mavjudodlar
kislorod bilan nafas oladi. Uning miqdorini kamayishi inson organizmi funksiyasini
buzilishig
a sabab bo’ladi, hatto o’limgacha olib kelishi mumkin
Atmosfera havosi turli
gazlarning mexanik aralashmasidan iborat bo’lib
gaz holidagi azot (78,9%), kislorod
(20,1%), argon (0,94 %), karbonat angidrid (0,06%) dan
iborat bo’lib, vodorod, neon,
geliy, kripton, metan va bosh
qalarni yig’indisi 0,01% ni tashkil etadi. Bundan tash
qari
atmosferada suv bug’lari,
chang zarrachalari, sanoat korxonalari chiqindilari yoqilg’i
mahsulotlarining chala
yonishidan hosil bo’ladigan qurumlar mavjud
Sanoatning
jadal rivojlanishi, turli yoqilg’ilarning yondirilishi, o’rmonlarning
kamayishi, okean suvlarining neft mahsulotlari bilan ifloslanishi, yadro qurollarining
portlatilishi natijasida atmosferadagi kislorod miqdorining keskin kamayib, karbonat
angidridi va azot oksidlari miqdorining oshishi kuzatilmoqda. Agar karbonat angidridi
miqdori oshib boraversa, atmosferaning ifloslanishini oldi olinmasa yana 50
yildan
so’ng yer yuzasining harorati 1,5
-
4,5°S ga oshi
shi mumkin. Shu boisdan ham muzliklar
erishi, okean su
vlarining sathi ko’tarilishi, quruqlikning bir qismini suv bosishi
geografik muhitning o’zgarishi haqida
har xil taxminlar qilinmoqda. Shuning uchun
188
biz SILAM yoki Open GRADS (13) bepul dasturiy ta'minotidan foydalanish (Grid
Analysis va Displey tizimi - tahlil va displey tizimi simulyatsiya natijalari bo'lishi
mumkin ingl. Vizualizatsiya bashorat qilish oralig'iga kiritilgan istalgan vaqtda
mumkin. Atmosfera ifloslanishini bashorat qilishning aniqligi bir necha omillar,
xususan manbalarning xususiyatlari va ob-havo prognozlarining aniqligi (shamol
tezligi va yo'nalishi, namlik) bilan belgilanadi. SILAM
tizimi har xil turdagi
kimyoviy moddalar va ularning aralashmalarining tarqalishini simulyatsiya
qilishga imkon beradi ular orasidagi o'zaro ta'sirlar. Modda yoki havo massalari
bilan tarqaladigan moddalar aralashmasi "kokteyl" deb nomlanadi. Har bir
"mexnat" tarkibi, fizik va kimyoviy xususiyatlariga qarab farq qiladi tarkibiy
qismlar. Kimyoviy va jismoniy o'zgarishlarga qarab, "kokteyl" mumkin bardosh
bering deyiladi: PASSIVE - kimyoviy reaktsiyalarni
hisobga olmagan holda
moddalarning passiv, tashilishi va cho'kindi hisoblanadi (masalan, chang, vulqon
kul). U teskari muammoni ("orqaga" rejimini) hal qilish uchun ishlatiladi, bu erda
manba atrof-muhitning ifloslanishi to'g'risida saytlardan olingan ma'lumotlar,
natijasi ma'lum bir jug'rofiy joyda ifloslanish manbai ehtimolini baholashdir
PM_GENERAL - passivga o'xshash to'xtatilgan zarralar uchun keng tarqalgan,
ammo bu tur to'g'ridan-to'g'ri muammoni hal qilish uchun ishlatiladi ("oldinga"
rejimida). DMAT_SULPHUR - o'tkazish hisoblanadi oltingugurt oksidi SO2 ning
cho'kishi va SO4 (SOx) ACID_BASIC - noorganik kimyoviy birikmalar, uglerod
oksidi (CO) chiqindilari, azot oksidi (NOx), oltingugurt oksidi (SOx) va ammiak
(NH3) ) CB4 - organik va noorganik birikmalarning tarqalishi va cho'kishini,
chiqindilarni hisobga oladi uglerod oksidi (CO),
uchuvchi organik moddalar
(NMVOC) va azot oksidi NOx. RADIOACTIVE - radioaktiv moddalarni uzatish
va cho'ktirish.
SILAM tizimi foydalanuvchilarga ifloslanish manbalarini tavsiflovchi o'z
fayllarini biriktirishga imkon beradi. Ifloslanish manbaini tavsiflash faylining
parchasi quyidagicha:
source_name = KSM # nomlangan qamrov
Source_sector_name = S1 # nomli sektor
ozod_rate_unit = tonna / yil # birlik
emissiya intensivligi
clock_in_day_index = .75 .75 .75 .75 .75 .75 .75 1.25
1.25 1.25 1.25 1.25 1.25 1.25 1.25 1.25 1.25 1.25
1.25 .75 .75 .75 .75 .75 .75 .75 .75 # soatlik kirish kuniga
emissiya intensivligi
day_in_week_index = 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 #
hafta davomida har bir hissa
month_in_year_index = 1.0898929 1.0351666
1.0658479 1.0115271 0.9600534 0.9134358
0.9280313 0.9314573 1.0032640 1.0680023
1.0071975 0.9861255 #
yil davomida oyning hissasi
..........
par_str = 1999 12 25 0 0 0. 1. 1. 10. PM_COARSE
189
# manba harakatlarining boshlanishi
par_str = 2020 1 1 0 0 0. 1. 1. 10. PM_COARSE #
manba muddati
koordinata_of_values = Geografiya # ifloslanish manbalarining geografik
koordinatalari
va emissiya intensivligi, yiliga tonna
val = 47.02 58.97 1.38432 # Bogovarovo
val = 46.77 58.93 0.738302 # Wohma
..........
END_AREA_SOURCE_2
1-rasm. Havo
ifloslanishini ko’rsatuvchi dioagramma
Do'stlaringiz bilan baham: 
